Οδηγίες προς τον αναγνώστη:
- Με μπλε χρώμα υπογραμμίζονται: τα πραγματολογικά και ιδεολογικά ερμηνευτικά σχόλια.
- Με πράσινο χρώμα υπογραμμίζονται: τα πολιτιστικά και σκηνοθετικά στοιχεία.
- Με κόκκινο χρώμα υπογραμμίζονται: τα συναισθήματα και ο χαρακτηρισμός των ηρώων
Θουκυδίδη Ιστορία, Β΄ 35
Αρχαίο κείμενο |
Μετάφραση (Ν. Σκουτερόπουλου) |
Οἱ μὲν πολλοὶ τῶν ἐνθάδε ἤδη εἰρηκότων |
Οἱ περισσότεροι ἀπὸ ὅσους ἔχουν μιλήσει ἐδῶ ὣς τώρα |
ἐπαινοῦσι τὸν προσθέντα τῷ νόμῳ τὸν λόγον τόνδε, |
ἐπαινοῦν αὐτὸν ποὺ πρόσθεσε στὴν καθιερωμένη τελετὴ τὸ λόγο αὐτόν, |
ὡς καλὸν ἐπὶ τοῖς ἐκ τῶν πολέμων θαπτομένοις ἀγορεύεσθαι αὐτόν. |
διότι πιστεύουν πὼς εἶναι ὡραῖο νὰ ἐκφωνεῖται τέτοιος τιμητικὸς λόγος κατὰ τὴν ταφὴ τῶν νεκρῶν τοῦ πολέμου. |
Ἐμοὶ δὲ ἀρκοῦν ἂν ἐδόκει εἶναι ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς, |
Ἐγὼ θὰ εἶχα τὴ γνώμη ὅτι γιὰ ἀνθρώπους ποὺ στάθηκαν μὲ ἔργα γενναῖοι θὰ ἀρκοῦσε νὰ ἐκφραστοῦν καὶ οἱ τιμὲς μὲ ἔργα, |
οἷα καὶ νῦν περὶ τὸν τάφον τόνδε δημοσίᾳ παρασκευασθέντα ὁρᾶτε, |
ὅπως αὐτὰ ποὺ βλέπετε ὅτι καὶ τώρα ἑτοιμάστηκαν μὲ δημόσια φροντίδα γι’ αὐτὴ τὴν ἐπικήδεια τελετή, |
καὶ μὴ ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ πολλῶν ἀρετὰς κινδυνεύεσθαι εὖ τε καὶ χεῖρον εἰπόντι πιστευθῆναι. |
καὶ νὰ μὴν ἐξαρτᾶται ἀπὸ ἕναν ἄνθρωπο μόνο, ποὺ μίλησε καλὰ ἢ ἄσχημα, ἐὰν θὰ γίνει πιστευτὴ ἡ ἀρετὴ πολλῶν. |
Χαλεπὸν γὰρ τὸ μετρίως εἰπεῖν ἐν ᾧ μόλις καὶ ἡ δόκησις τῆς ἀληθείας βεβαιοῦται. |
Γιατὶ εἶναι δύσκολο νὰ μιλήσει κανεὶς ὅπως ἁρμόζει γιὰ πράγματα ποὺ μετὰ βίας φθάνει κανεὶς στὴ βεβαιότητα ὅτι εἶναι ἀληθινά. |
Ὅ τε γὰρ ξυνειδὼς καὶ εὔνους ἀκροατὴς τάχ’ ἄν τι ἐνδεεστέρως πρὸς ἃ βούλεταί τε καὶ ἐπίσταται νομίσειε δηλοῦσθαι, |
Διότι ὁ ἀκροατὴς ποὺ γνωρίζει τὰ πραγματικὰ δεδομένα καὶ εἶναι εὐνοϊκὰ διατεθειμένος μπορεῖ ἴσως νὰ νομίσει ὅτι παρουσιάζονται κατώτερα κάπως ἀπ’ ὅ,τι θέλει καὶ ἀπὸ ὅ,τι ξέρει ὁ ἴδιος, |
ὅ τε ἄπειρος ἔστιν ἃ καὶ πλεονάζεσθαι, διὰ φθόνον, εἴ τι ὑπὲρ τὴν αὑτοῦ φύσιν ἀκούοι. |
κι ἐκεῖνος πάλι ποὺ δὲν τὰ γνωρίζει μπορεῖ ἀπὸ φθόνο νὰ νομίσει ὅτι ὁρισμένα παρουσιάζονται μὲ ὑπερβολές, ἐὰν ἀκούσει κάτι ποὺ ὑπερβαίνει τὶς δικές του δυνάμεις. |
Μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν· |
Διότι οἱ ἔπαινοι ποὺ λέγονται γιὰ ἄλλους εἶναι ἀνεκτοὶ μέχρι ἐκεῖ ποὺ νομίζει καθένας πὼς εἶναι καὶ ὁ ἴδιος ἱκανὸς νὰ πράξει κάτι ἀπὸ ὅσα ἄκουσε. |
Τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτῶν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν. |
ὁτιδήποτε πάει πιὸ πέρα ἀπό αὐτὸ τοὺς κάνει ἀμέσως νὰ ζηλεύουν καὶ δυσπιστοῦν. |
Ἐπειδὴ δὲ τοῖς πάλαι οὕτως ἐδοκιμάσθη ταῦτα καλῶς ἔχειν, |
Ἀφοῦ ὅμως οἱ παλαιοὶ ἔκριναν πὼς ἔτσι εἶναι τὸ σωστό, |
χρὴ καὶ ἐμὲ ἑπόμενον τῷ νόμῳ πειρᾶσθαι ὑμῶν τῆς ἑκάστου βουλήσεώς τε καὶ δόξης τυχεῖν ὡς ἐπὶ πλεῖστον. |
ὀφείλω καὶ ἐγὼ ἀκολουθώντας τὸ ἔθιμο νὰ δοκιμάσω νὰ ἀνταποκριθῶ στὴν ἐπιθυμία καὶ τὴν προσδοκία καθενὸς ἀπὸ σᾶς ὅσο περισσότερο γίνεται. |
τὸν προσθέντα → Είναι άγνωστο ποιος πρόσθεσε τον επικήδειο λόγο ως τμήμα των τελετών προς τιμήν των νεκρών. Κάποιοι λένε ότι μάλλον ήταν έργο του Θεμιστοκλή ή του Αριστείδη ή του Κίμωνα.
Ἐμοὶ δὲ → Με τη φράση αυτή ο Περικλής διατυπώνει την αντίθεσή του στην άποψη που μόλις τώρα υποστήριξε ότι πιστεύουν οι περισσότεροι. Ενώ λοιπόν, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι καλώς έχει καθιερωθεί να εκφωνείται ένας λόγος προς τιμήν των νεκρών, ο Περικλής θα υποστηρίξει ότι ένας λόγος δεν είναι αρκετός γι’ αυτούς που έδειξαν την ανδρεία τους όχι με λόγια αλλά με έργα. Με το ρητορικό αυτό τέχνασμα ο ομιλητής καταφέρνει να εξασφαλίσει την προσοχή του ακροατηρίου (πρόσεξις). Με το να αμφισβητεί την αξία των επιτάφιων λόγων, την ώρα που ο ίδιος εκφέρει έναν επιτάφιο λόγο, δημιουργεί ένα παράδοξο που κεντρίζει το ενδιαφέρον των ακροατών.
ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ → Σύμφωνα με τον Περικλή τα μεγάλα έργα θα έπρεπε να τιμώνται με έργα και όχι με λόγια. Βλέπουμε έτσι εδώ την αντίθεση λόγος-έργα, που κυριαρχεί στα κείμενα του Θουκυδίδη. Η αντίθεση αυτή παραπέμπει και στο ομηρικό ιδεώδες, κατά το οποίο ιδανικός ήρωας θεωρείται αυτός, που συνδυάζει την ευδοκίμηση στους λόγους και στα έργα, που είναι ικανός «μύθων τε ῥητήρ ἔργων τε πρηκτήρ». Στη σκέψη του ρήτορα το «ἔργον» των ανδρών, που υπήρξαν γενναίοι, «αγαθοί», και πέρασαν επομένως γι’ αυτό τους το έργο στον κατάλογο των ηρώων, κατέχει βαρύνουσα σημασία. Αυτό ενισχύεται με το σχήμα επαναφοράς: «ἔργῳ...ἔργῳ», με τη θέση της λέξης «ἔργῳ» στην αρχή των φράσεων και με τον επιδοτικό «και» που ακολουθεί μετά τη δεύτερη δοτική.
μὴ ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ πολλῶν ἀρετὰς → Με την αντίθεση «ἑνὶ - πολλῶν» ο Περικλής διευκρινίζει την ένστασή του για τους επιτάφιους λόγους: Γι’ αυτόν συνιστά αντίθεση να υμνούνται τα κατορθώματα των πολλών μέσα από τα λόγια του ενός. Όταν μάλιστα η δυσκολία του έργου είναι μεγάλη, αφού αυτά τα κατορθώματα είναι τόσο μεγάλα ώστε μετά βίας φθάνει κανείς στη βεβαιότητα ότι είναι αληθινά («μόλις καὶ ἡ δόκησις τῆς ἀληθείας βεβαιοῦται»). Με τα λόγια αυτά ο Περικλής εξηγεί το παράδοξο που άνοιξε σε αυτή την παράγραφο. Η θέση του επί της ουσίας διαμορφώνεται ως εξής: οι επιτάφιοι λόγοι δεν αρκούν γιατί τα κατορθώματα των νεκρών αυτών είναι τόσο μεγάλα που μόνο αν κάποιος τα είχε δει θα μπορούσε να τα πιστέψει.
Ὅ τε γὰρ ξυνειδὼς [...] ὅ τε ἄπειρος → Ο Περικλής χωρίζει τους ακροατές σε δύο κατηγορίες. Από τη μια είναι αυτοί που γνωρίζουν τη γενναιότητα αυτών των ανδρών. Αφού όμως τα κατορθώματά τους δεν μπορούν να περιγραφούν με λέξεις, πιθανόν να σκεφτούν ότι ο λόγος αυτός θα αδικήσει τη πραγματικότητα. Από την άλλη βρίσκονται όσοι δεν είναι άπειροι, δηλαδή νέοι στην ηλικία. Αυτοί ακούγοντας πράγματα τόσο αξιοθαύμαστα μπορεί να αμφισβητήσουν την αλήθεια τους. Αυτή η αμφισβήτηση θα απορρέει βέβαια από τη ζήλεια ότι οι ίδιοι δεν θα μπορούσαν να κάνουν αντίστοιχης αξίας πράξεις.
Μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν → Η φράση αυτή του Περικλή λειτουργεί ως γνωμικό. Με την οξύνοια και τη διορατικότητα που τον χαρακτηρίζει, ο μεγάλος στρατηγός είναι και μεγάλος ψυχολόγος. Αναλύοντας λοιπόν τη συμπεριφορά του μέσου ανθρώπου καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι κρίσεις μας για τους άλλους είναι αποτέλεσμα διατομικής σύγκρισης. Αν πιστεύουμε ότι κι εμείς θα μπορούσαμε να καταφέρουμε ένα αντίστοιχο επίτευγμα, τότε επαινούμε τους άλλους. Όταν όμως βλέπουμε ότι οι ικανότητες των άλλων μας ξεπερνούν κατά πολύ, τότε ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα ψυχολογικό δίλημμα: ή θα παραδεχτούμε την ανωτερότητα των άλλων και άρα τη δική μας κατωτερότητα, ή θα προσπαθήσουμε να μειώσουμε, να υποτιμήσουμε το ξένο κατόρθωμα, ώστε να νιώσουμε ότι τελικά και εμείς δεν είμαστε τόσο υποδεέστεροι. Η πρακτική αυτή αποδίδεται παραστατικά και με τη γνωστή παροιμία «όσα δεν πιάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια».
τοῖς πάλαι → Με την αναφορά τους στους παλαιότερους στην πραγματικότητα εννοεί τους διαχρονικά διαμορφωμένους θεσμούς της πόλης του.
χρὴ καὶ ἐμὲ → Κλείνοντας το προοίμιο του λόγου του ο Περικλής θα αποδεχθεί τη σύμβαση να εκφωνήσει τον λόγο προς τιμήν των νεκρών. Με τον τρόπο αυτό η αμφισβήτησή του μέχρι τώρα φαίνεται πως ήταν απλώς ένα ευφυές ρητορικό τέχνασμα για να τραβήξει την προσοχή και το ενδιαφέρον των ακροατών, αλλά και για να εξάρει ήδη από την αρχή τα κατορθώματα των νεκρών.
τῆς ἑκάστου βουλήσεώς → Στο ακροατήριό του ο Περικλής έχει αρκετούς δημοκρατικούς που αναγνώριζαν την αξία του και υποστήριζαν τις επιλογές του. Έχει όμως και αρκετούς που θεωρούσαν ότι υποκίνησε τον πόλεμο, ενώ θα μπορούσε να τον αποφύγει, καθώς κάποιους ολιγαρχικούς που δεν συμφωνούν με τις πολιτικές του επιλογές. Ο ρήτορας γνωρίζει ότι το ακροατήριό του είναι ετερόκλητο και θα είναι ικανοποιημένος μόνο αν καταφέρει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του καθενός.
Αντιθέσεις του κειμένου:
Στόχοι του Προοιμίου:
✓ Να τραβήξει την προσοχή των ακροατών.
✓ Να επαινέσει τα κατορθώματα των νεκρών.
Ἐμοὶ δὲ → Με τη φράση αυτή ο Περικλής διατυπώνει την αντίθεσή του στην άποψη που μόλις τώρα υποστήριξε ότι πιστεύουν οι περισσότεροι. Ενώ λοιπόν, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι καλώς έχει καθιερωθεί να εκφωνείται ένας λόγος προς τιμήν των νεκρών, ο Περικλής θα υποστηρίξει ότι ένας λόγος δεν είναι αρκετός γι’ αυτούς που έδειξαν την ανδρεία τους όχι με λόγια αλλά με έργα. Με το ρητορικό αυτό τέχνασμα ο ομιλητής καταφέρνει να εξασφαλίσει την προσοχή του ακροατηρίου (πρόσεξις). Με το να αμφισβητεί την αξία των επιτάφιων λόγων, την ώρα που ο ίδιος εκφέρει έναν επιτάφιο λόγο, δημιουργεί ένα παράδοξο που κεντρίζει το ενδιαφέρον των ακροατών.
ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ → Σύμφωνα με τον Περικλή τα μεγάλα έργα θα έπρεπε να τιμώνται με έργα και όχι με λόγια. Βλέπουμε έτσι εδώ την αντίθεση λόγος-έργα, που κυριαρχεί στα κείμενα του Θουκυδίδη. Η αντίθεση αυτή παραπέμπει και στο ομηρικό ιδεώδες, κατά το οποίο ιδανικός ήρωας θεωρείται αυτός, που συνδυάζει την ευδοκίμηση στους λόγους και στα έργα, που είναι ικανός «μύθων τε ῥητήρ ἔργων τε πρηκτήρ». Στη σκέψη του ρήτορα το «ἔργον» των ανδρών, που υπήρξαν γενναίοι, «αγαθοί», και πέρασαν επομένως γι’ αυτό τους το έργο στον κατάλογο των ηρώων, κατέχει βαρύνουσα σημασία. Αυτό ενισχύεται με το σχήμα επαναφοράς: «ἔργῳ...ἔργῳ», με τη θέση της λέξης «ἔργῳ» στην αρχή των φράσεων και με τον επιδοτικό «και» που ακολουθεί μετά τη δεύτερη δοτική.
μὴ ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ πολλῶν ἀρετὰς → Με την αντίθεση «ἑνὶ - πολλῶν» ο Περικλής διευκρινίζει την ένστασή του για τους επιτάφιους λόγους: Γι’ αυτόν συνιστά αντίθεση να υμνούνται τα κατορθώματα των πολλών μέσα από τα λόγια του ενός. Όταν μάλιστα η δυσκολία του έργου είναι μεγάλη, αφού αυτά τα κατορθώματα είναι τόσο μεγάλα ώστε μετά βίας φθάνει κανείς στη βεβαιότητα ότι είναι αληθινά («μόλις καὶ ἡ δόκησις τῆς ἀληθείας βεβαιοῦται»). Με τα λόγια αυτά ο Περικλής εξηγεί το παράδοξο που άνοιξε σε αυτή την παράγραφο. Η θέση του επί της ουσίας διαμορφώνεται ως εξής: οι επιτάφιοι λόγοι δεν αρκούν γιατί τα κατορθώματα των νεκρών αυτών είναι τόσο μεγάλα που μόνο αν κάποιος τα είχε δει θα μπορούσε να τα πιστέψει.
Ὅ τε γὰρ ξυνειδὼς [...] ὅ τε ἄπειρος → Ο Περικλής χωρίζει τους ακροατές σε δύο κατηγορίες. Από τη μια είναι αυτοί που γνωρίζουν τη γενναιότητα αυτών των ανδρών. Αφού όμως τα κατορθώματά τους δεν μπορούν να περιγραφούν με λέξεις, πιθανόν να σκεφτούν ότι ο λόγος αυτός θα αδικήσει τη πραγματικότητα. Από την άλλη βρίσκονται όσοι δεν είναι άπειροι, δηλαδή νέοι στην ηλικία. Αυτοί ακούγοντας πράγματα τόσο αξιοθαύμαστα μπορεί να αμφισβητήσουν την αλήθεια τους. Αυτή η αμφισβήτηση θα απορρέει βέβαια από τη ζήλεια ότι οι ίδιοι δεν θα μπορούσαν να κάνουν αντίστοιχης αξίας πράξεις.
- Η περίοδος 478 (Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία) - 431 π.Χ. (έναρξη του πελοποννησιακού πολέμου) είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής της Αθήνας. Από το 431 όμως και μετά αρχίζει η παρακμή της που κορυφώνεται με την τελειωτική ήττα των Αθηναίων το 404 π.Χ. από την Πελοποννησιακή Συμμαχία. Ο λόγος αυτός εκφωνείται προς τιμήν των νεκρών του πρώτου έτους του πολέμου, δηλαδή περίπου το Φθινόπωρο του 431 π.Χ., βρίσκεται δηλαδή χρονικά στο μεταίχμιο ανάμεσα στο μεγαλείο και την πτώση της Αθηναϊκής ηγεμονίας. Επομένως όταν εδώ κάνει αναφορά σε όσους γνωρίζουν, έμμεσα αναφέρεται και σε όσους γνωρίζουν τη μεγάλη δύναμη της πόλης των Αθηνών. Αντίθετα οι πιο νέοι δεν πρόλαβαν να θαυμάσουν το μεγαλείο της Αθήνας, αλλά έζησαν περισσότερο την πορεία της προς την παρακμή. Αυτοί οι τελευταίοι, μας λέει ο Περικλής, θα φθονήσουν αυτούς που γνωρίζουν ένα μεγαλείο το οποίο οι ίδιοι ποτέ δεν γνώρισαν.
- Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο λόγος αυτός μπορεί να εκφωνήθηκε το 431 από τον Περικλή, όμως τον καταγράφει στη μορφή που τον έχουμε εμείς σήμερα, ο Θουκυδίδης προς το τέλος του πολέμου (404). Το διάστημα αυτό που μεσολαβείται ανάμεσα στην εκφώνηση και στην καταγραφή του λόγου μας κάνει να πιστεύουμε ότι δεν μπορεί να είναι μια απολύτως πιστή καταγραφή όσων πραγματικά ειπώθηκαν εκείνη την ημέρα από τον Περικλή. Σε πολλά σημεία θα πρέπει να υποθέσουμε ότι μιλάει ο ίδιος ο Θουκυδίδης, ο οποίος έζησε τη σκληρή ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεμο και την τελική πτώση της. Υπό αυτή την έννοια ο επιτάφιος αυτός λόγος παίρνει άλλες διαστάσεις: δεν είναι απλώς ένας λόγος προς τιμήν λίγων νεκρών, αλλά ένας επιτάφιος για ολόκληρη την πόλη της Αθήνας.
Μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν → Η φράση αυτή του Περικλή λειτουργεί ως γνωμικό. Με την οξύνοια και τη διορατικότητα που τον χαρακτηρίζει, ο μεγάλος στρατηγός είναι και μεγάλος ψυχολόγος. Αναλύοντας λοιπόν τη συμπεριφορά του μέσου ανθρώπου καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι κρίσεις μας για τους άλλους είναι αποτέλεσμα διατομικής σύγκρισης. Αν πιστεύουμε ότι κι εμείς θα μπορούσαμε να καταφέρουμε ένα αντίστοιχο επίτευγμα, τότε επαινούμε τους άλλους. Όταν όμως βλέπουμε ότι οι ικανότητες των άλλων μας ξεπερνούν κατά πολύ, τότε ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα ψυχολογικό δίλημμα: ή θα παραδεχτούμε την ανωτερότητα των άλλων και άρα τη δική μας κατωτερότητα, ή θα προσπαθήσουμε να μειώσουμε, να υποτιμήσουμε το ξένο κατόρθωμα, ώστε να νιώσουμε ότι τελικά και εμείς δεν είμαστε τόσο υποδεέστεροι. Η πρακτική αυτή αποδίδεται παραστατικά και με τη γνωστή παροιμία «όσα δεν πιάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια».
τοῖς πάλαι → Με την αναφορά τους στους παλαιότερους στην πραγματικότητα εννοεί τους διαχρονικά διαμορφωμένους θεσμούς της πόλης του.
χρὴ καὶ ἐμὲ → Κλείνοντας το προοίμιο του λόγου του ο Περικλής θα αποδεχθεί τη σύμβαση να εκφωνήσει τον λόγο προς τιμήν των νεκρών. Με τον τρόπο αυτό η αμφισβήτησή του μέχρι τώρα φαίνεται πως ήταν απλώς ένα ευφυές ρητορικό τέχνασμα για να τραβήξει την προσοχή και το ενδιαφέρον των ακροατών, αλλά και για να εξάρει ήδη από την αρχή τα κατορθώματα των νεκρών.
τῆς ἑκάστου βουλήσεώς → Στο ακροατήριό του ο Περικλής έχει αρκετούς δημοκρατικούς που αναγνώριζαν την αξία του και υποστήριζαν τις επιλογές του. Έχει όμως και αρκετούς που θεωρούσαν ότι υποκίνησε τον πόλεμο, ενώ θα μπορούσε να τον αποφύγει, καθώς κάποιους ολιγαρχικούς που δεν συμφωνούν με τις πολιτικές του επιλογές. Ο ρήτορας γνωρίζει ότι το ακροατήριό του είναι ετερόκλητο και θα είναι ικανοποιημένος μόνο αν καταφέρει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του καθενός.
Αντιθέσεις του κειμένου:
- Απο τη μία όσοι θέσπισαν την εκφώνηση επικήδειων λόγων - Απο την άλλη ο Περικλής που θεωρεί ότι ένας λόγος δεν αρκεί για να περιγράψει την ανδρεία των νεκρών.
- Απο τη μία τα λόγια που εκφωνούνται - Απο την άλλη τα έργα των νεκρών του πολέμου.
- Απο τη μία ο λόγος ενός ανδρός - Απο την άλλη οι αρετές των πολλών νεκρών.
- Από τη μία όσοι γνωρίζουν τα κατορθώματα των νεκρών (οι μεγαλύτεροι σε ηλικία) - Απο την άλλη οι άπειροι (οι νεώτεροι σε ηλικία).
Στόχοι του Προοιμίου:
✓ Να τραβήξει την προσοχή των ακροατών.
✓ Να επαινέσει τα κατορθώματα των νεκρών.