Παραπληροφόρηση
Ορισμός
![Picture](/uploads/9/6/3/9/9639573/published/hoax-2097359-1280.jpg?1585907370)
Παραπληροφόρηση είναι η μεταφορά διαφόρων ψευδών ή αναληθών ή τροποποιημένων πληροφοριών.
Πιθανός σκοπός είναι η παραπλάνηση του δέκτη προς εκπλήρωση προσωπικών σκοπιμοτήτων του παραπληροφορούντος, οπότε η παραπληροφόρηση είναι κακή πράξη. Άλλος πιθανός σκοπός είναι η προστασία ατόμων με την απόκρυψη πληροφοριών που θα ήταν επιβαρυντικές γι' αυτά, οπότε η παραπληροφόρηση είναι καλή πράξη ή επιβάλλεται από τον νόμο.
(πηγή: wikipedia)
Μορφές παραπληροφόρησης
![Picture](/uploads/9/6/3/9/9639573/published/36588125251-3f71597ce8-b.jpg?1585909240)
Μετάδοση πληροφοριών που δεν είναι ακριβείς:
Μετάδοση πληροφοριών με σχολιασμό:
Επιλεκτική μετάδοση πληροφοριών:
Μετάδοση ψευδών ειδήσεων:
(1) Πηγή: https://www.skai.gr/news/politics/dimoskopisi-skai-koronoios-to-82-aksiologei-thetika-tis-energeies-tis-kyvernisis
(2) Πηγή: https://tvxs.gr/news/ellada/edo-o-kosmos-xanetai-ki-aytoi-dimoskopiseis
- Σκοπός των Μέσων Ενημέρωσης είναι θεωρητικά η ενημέρωση των πολιτών για τα θέματα με τα οποία ασχολούνται (θέματα επικαιρότητας, ειδησεογραφικά, κοινωνικά, πολιτικά κτλ). Στην πραγματικότητα όμως τα περισσότερα Μέσα Ενημέρωσης είναι επιχειρήσεις που έχουν ως βασικό στόχο όχι την γνήσια ενημέρωση αλλά την αύξηση του κέρδους τους. Για τον λόγο αυτό οι ειδήσεις συχνά παραποιούνται ώστε να κεντρίζουν το ενδιαφέρον του "πελάτη" και να δημιουργούν εντυπώσεις. Έτσι συχνά η πραγματική είδηση μεταφέρεται με τρόπο ανακριβή, είτε για να τραβήξει το ενδιαφέρον, είτε για να προπαγανδίσει μια συγκεκριμένη άποψη.
Μετάδοση πληροφοριών με σχολιασμό:
- Πολύ συχνά ο στόχος ενός άρθρου, που φαινομενικά αποσκοπεί στην ενημέρωσή μας για κάποιο γεγονός, είναι η χειραγώγηση του κοινού για την προώθηση μιας συγκεκριμένης ερμηνείας του γεγονότος.
- Για παράδειγμα, στις 3/4/2020 εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού, μια δημοσκόπηση εξέτασε τη στάση των πολιτών απέναντι στα σκληρά μέτρα περιορισμού της κίνησης των πολιτών από την κυβέρνηση. Παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης αυτής σε ένα ειδησεογραφικό site χρησιμοποιείται ο τίτλος "Κορωνοϊός: Το 82% αξιολογεί θετικά τις ενέργειες της κυβέρνησης" (1), ενώ σε ένα άλλο ο τίτλος "Εδώ ο κόσμος χάνεται κι αυτοί... δημοσκοπήσεις" (2). Και οι δύο αυτοί τίτλοι δεν στοχεύουν απλώς στην ενημέρωση. Αντίθετα, ενώ φαίνεται ότι προσπαθούν να ενημερώσουν, στην πραγματικότητα αποσκοπούν στο να εκμαιεύσουν εκ των προτέρων μια ερμηνεία της είδησης από τους αναγνώστες τους.
- Ένα γεγονός μπορεί βέβαια να έχει πολλές ερμηνείες. Επίσης, ένας από τους στόχους των Μέσων Ενημέρωσης είναι η διακίνηση απόψεων. Από αυτή την οπτική, συχνά συντάσσονται άρθρα στα οποία ο συντάκτης καλείται να παραθέσει την άποψή του σε σχέση με ένα γεγονός της επικαιρότητας. Το γεγονός αυτό δεν είναι σε καμία περίπτωση κατακριτέο. Είναι όμως σημαντικό, ως αναγνώστες, να είμαστε σε θέση να διαχωρίζουμε τα άρθρα "ερμηνείας" ενός γεγονότος από τα άρθρα "ενημέρωσης" για ένα γεγονός. Ακόμη περισσότερο, είναι σημαντικό τα ίδια τα ΜΜΕ να προσφέρουν ένα ξεκάθαρο πλαίσιο διαχωρισμού αυτών των δύο και όχι να εκμεταλλεύονται την ανάγκη των πολιτών για ενημέρωση ώστε να προπαγανδίσουν έμμεσα συγκεκριμένες απόψεις.
Επιλεκτική μετάδοση πληροφοριών:
- Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις "ειδήσεων" που επιλέγουν να αποσιωπήσουν ολόκληρα τμήματα πληροφοριών προκειμένου να προωθήσουν μια συγκεκριμένη οπτική στα γεγονότα. Κάποιες πτυχές ενός θέματος διογκώνονται, ενώ άλλες παραγκωνίζονται, εις βάρος βέβαια της αντικειμενικής πληροφόρησης των πολιτών.
Μετάδοση ψευδών ειδήσεων:
- Η μετάδοση ψευδών ειδήσεων (fake news) είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην ενημέρωση στις μέρες μας. Το γεγονός ότι ο καθένας μπορεί ανά πάσα στιγμή να φτιάξει ένα ειδησεογραφικό site μέσα από το οποίο να μεταδίδει ο,τι είδηση θέλει, χωρίς να ενδιαφέρεται για την ακρίβεια ή την αξιοπιστία της, έχει εντείνει τα φαινόμενα παραπληροφόρησης. Βαρύγδουποι τίτλοι και τρομοκρατικές προειδοποιήσεις ("διαβάστε το πριν το κατεβάσουν!") αποσκοοπούν στην ουσία στη θήρευση "αναγνωστών", με απότερο σκοπό το κέρδος. Εκμεταλλευόμενοι τους φόβους, τις αγωνίες αλλά και τις ευαισθησίες κάποιων ανθρώπων, πολλά ενημερωτικά δίκτυα δεν διστάζουν να αναπαράγουν ή ακόμη και να κατασκευάζουν εντελώς ψεύτικες ειδήσεις.
(1) Πηγή: https://www.skai.gr/news/politics/dimoskopisi-skai-koronoios-to-82-aksiologei-thetika-tis-energeies-tis-kyvernisis
(2) Πηγή: https://tvxs.gr/news/ellada/edo-o-kosmos-xanetai-ki-aytoi-dimoskopiseis
Μπες στο ellinikahoaxes.gr
Στη σελίδα αυτή θα βρεις ψευδείς ειδήσεις που έχουν διαψευστεί. Στόχος είναι η κατάρριψης αναληθών δημοσιευμάτων στο ιντερνέτ, αλλά και κάθε πηγή ενημέρωσης στην Ελλάδα. |
|
Ποια είναι τα αίτια της παραπληροφόρησης;
Ιδεολογικά αίτια
Οικονομικά αίτια
- Συχνά τα ΜΜΕ έχουν ως στόχο τη διαμόρφωση συγκεκριμένων απόψεων σχετικά με ορισμένα ζητήματα. Ανάλογα με τον ιδεολογικό τους προσανατολισμό, ερμηνεύουν τα γεγονότα με τρόπο που να εξυπηρετούν τη δική τους οπτική γωνία ερμηνείας των πραγμάτων.
- Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις μέσων ενημέρωσης που έχουν ως στόχο την προπαγάνδιση συγκεκριμένων πολιτικών απόψεων και την εξυπηρέτηση πολιτικών συμφερόντων.
- Προσοχή! Πολλοί δημοσιογράφοι αρθρογραφούν με στόχο τη δημοσίευση της δικής τους ερμηνείας των γεγονότων. Η πρακτική αυτή είναι απαραίτητη για τον πλουραλισμό των απόψεων και την διακίνηση της ελεύθερης γνώμης του καθενός. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να την κατακρίνουμε. Είναι σημαντικό όμως να διαχωρίζεται η είδηση από το σχόλιο και να μη δημιουργείται η εντύπωση ότι η "ερμηνεία" του ενός ή του άλλου είναι η μόνη πραγματική εξήγηση ή ανάλυση ενός γεγονότος.
Οικονομικά αίτια
- Ένας από τους στόχους των ΜΜΕ είναι το κέρδος. Στο βωμό όμως της αύξησης των αναγνωστών μιας εφημερίδας, των τηλεθεατών μιας εκπομπής ή των επισκεπτών ενός site, συχνά θυσιάζεται η αλήθεια.
- Μέσα από παραπλανητικούς τίτλους ή τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, αρκετά μέσα ενημέρωσης εκμεταλλεύονται την ανάγκη του κόσμου για πληροφόρηση, με στόχο την αύξηση των κερδών τους.
- Υπό αυτό το πρίσμα, ίσως η βασικότερη αιτία για την οποία οι ψευδείς ειδήσεις γνωρίζουν στις μέρες μας τόσο μεγάλη διασπορά, είναι το γεγονός ότι τα "αγοράζουμε"!
Γιατί τα fake news πουλάνε;
Πέρα από το γεγονός ότι οι ψευδείς ειδήσεις δημιουργούνται, μια άλλη πτυχή αυτού του φαινομένου στην οποία θα πρέπει να εστιάσουμε είναι το γιατί πέφτουμε θύματά τους. Κάποια από τα αίτια του φαινομένου αυτού είναι:
- Έλλειψη ουσιαστικής παιδείας: Ένας από τους βασικότερους λόγους για τους οποίους πολλοί άνθρωποι πέφτουν θύματα ψευδών ειδήσεων είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των αναγνωστών. Καθώς ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των αναγνωστών είναι λειτουργικά αναλφάβητοι, δεν είναι σε θέση να διασταυρώσουν την αλήθεια μιας είδησης ούτε και να την επεξεργαστούν κριτικά.
- Έλλειψη χρόνου: Συχνά δεν υπάρχει ο χρόνος να διασταυρώσουμε την αλήθεια μιας είδησης. Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής δεν αφήνουν μεγάλο περιθώριο ελεύθερου χρόνου ώστε να μπορεί κανείς να "ερευνά" κάθε τι το οποίο διαβάζει.
- Φόβος - αγωνία - θυμός: Οι περισσότερες ψευδείς ειδήσεις εκμεταλλεύονται πρωτογενή ανθρώπινα συναισθήματα πάνω στα οποία έχουμε συχνά ελάχιστο έλεγχο. Μετά από έναν μεγάλο σεισμό, μια είδηση με τίτλο "Πόσα ρίχτερ ήταν στην πραγματικότητα ο σεισμός; Διαβάστε την αλήθεια που μας κρύβουν!", είναι πολύ πιθανό να προσελκύσει πολλούς αναγνώστες που αναζητούν τα ανακουφίσουν την αγωνία και τον φόβο τους. Τα μέσα που αναπαράγουν τις "ειδήσεις" αυτές γνωρίζουν πολύ καλά ότι η εκμετάλλευση της αγωνίας, του θυμού ή του φόβου των ανθρώπων είναι πάντοτε μια επικερδής επιχείρηση.
- Ανακούφιση: Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις καταστροφικών γεγονότων (μιας οικονομικής κρίσης, μιας πανδημίας, μιας φυσικής καταστροφής) ο καθένας μας νιώθει την ανάγκη να πιστέψει ότι η ζωή του δεν είναι έρμαιο τυχαίων γεγονότων. Η θεωρία της κοινωνικής ψυχολογίας που ανέδειξε το φαινόμενο αυτό ονομάζεται "θεωρία του δίκαιου κόσμου". Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να πιστεύει ότι για όλα όσα συμβαίνουν υπάρχει μια δίκαιη αιτία. Τα καλά πράγματα συμβαίνουν στους καλούς ανθρώπους και τα κακά στους κακούς. Με τον τρόπο αυτό ανακουφίζει τον εαυτό του από το άγχος απέναντι στο αβέβαιο και αποκτά μια ψευδαίσθηση ελέγχου πάνω στα γεγονότα της ζωής του. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύονται πολλά μέσα ενημέρωσης που σπεύδουν να "πουλήσουν" ερμηνείες των γεγονότων, τις οποίες πιστεύουμε όχι γιατί είναι αληθείς, αλλά γιατί θέλουμε να τις πιστέψουμε. Πολλές έρευνες της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν μάλιστα καταδείξει το παράδοξο φαινόμενο να είμαστε πρόθυμοι να δεχθούμε ακόμη και μια δυσάρεστη ερμηνεία ενός φαινομένου, αρκεί να μας δίνει την ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα δεν συμβαίνουν τυχαία. Έτσι, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού, πολύς κόσμος ήταν πρόθυμος να πιστέψει ότι τον ιό τον "έφεραν εξωγήινοι", τον "κατασκεύασαν για να μειώσουν τον πληθυσμό", τον "χρησιμοποιούν ως πρόσχημα για να μας κλείσουν στα σπίτια μας ενώ ο ιός δεν είναι θανατηφόρος". Πολύ λιγότεροι ήταν αυτοί που είχαν την ψυχική αντοχή να αποδεχτούν ότι πολύ συχνά ο άνθρωπος είναι ανυπεράσπιστος απέναντι στη δύναμη της φύσης.
- Αυτοεπιβεβαίωση: Μια άλλη ψυχική ανάγκη την οποία εκμεταλλεύονται όσοι διακινούν ψευδείς ειδήσεις, είναι η ανάγκη του ανθρώπου να νιώθει ότι "αυτός γνωρίζει", ότι "αυτόν δεν κατάφεραν να τον κοροϊδέψουν", ότι "αυτός δεν είναι σαν τους πολλούς που καταπίνουν αμάσητο ο,τι τους πλασάρουν οι εξουσίες". Έτσι δημιουργούνται ακραίες συνωμοσιολογικές θεωρίες που ως στόχο έχουν να αποκαλύψουν στους άλλους την "αλήθεια" που κάποιοι τους κρύβουν. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις, δεν κρύβεται πίσω από αυτές τις "αποκαλύψεις" καμία πραγματική αλήθεια, αλλά μόνο η ανάγκη του κάθε ανθρώπου να νιώθει πιο έξυπνος από τους άλλους, πιο ικανός από τους άλλους, να ξεχωρίζει από τη μάζα των "προβάτων που δεν ξέρουν που τους πάνε τα τέσσερα"!
Το μυστικό του δημαγωγού είναι να φαίνεται τόσο ηλίθιος, ώστε οι ακροατές του να νομίζουν ότι είναι τόσο έξυπνοι όσο εκείνος.
Καρλ Κράους, 1874-1936, Αυστριακός συγγραφέας
Σε μια εποχή παγκόσμιου ψεύδους, το να λες την αλήθεια είναι μια πράξη επαναστατική.
George Orwell, 1903-1950, Βρετανός συγγραφέας
Ο ελεύθερος Τύπος μπορεί να είναι είτε καλός είτε κακός, αλλά χωρίς ελευθερία, είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο Τύπος δεν μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο από κακός.
Αλμπέρ Καμύ, 1913-1960, Γάλλος συγγραφέας
Καρλ Κράους, 1874-1936, Αυστριακός συγγραφέας
Σε μια εποχή παγκόσμιου ψεύδους, το να λες την αλήθεια είναι μια πράξη επαναστατική.
George Orwell, 1903-1950, Βρετανός συγγραφέας
Ο ελεύθερος Τύπος μπορεί να είναι είτε καλός είτε κακός, αλλά χωρίς ελευθερία, είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο Τύπος δεν μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο από κακός.
Αλμπέρ Καμύ, 1913-1960, Γάλλος συγγραφέας
|
|
Ποια είναι η σημασία της κριτικής ανάγνωσης των ειδήσεων;
Σε ατομικό επίπεδο
- Το άτομο διαμορφώνει μια ρεαλιστική στάση απέναντι στα γεγονότα.
- Δεν παρασύρεται από ψευδείς ειδήσεις.
- Είναι ελεύθερο να διαμορφώσει τη δική του πληροφορημένη, αλλά και διασταυρωμένη, άποψη για τα πράγματα.
- Δεν πέφτει θύμα προπαγανδιστικών κινήτρων ή ανήθικων πρακτικών διαφήμισης απόψεων.
- Η κοινωνία δεν χειραγωγείται από επιτήδειους με έχουν ως στόχο το ατομικό κέρδος ή την προπαγάνδα.
- Μειώνονται φαινόμενα ρατσισμού, βίας και εθνικιστικών διακρίσεων.
- Διαφυλάσσεται η δημοκρατία. Στο πλαίσιο της δημοκρατίας η ελευθερία του λόγου και της άποψης είναι υψίστης σημασίας. Ο περιορισμός του δικαιώματος ενός πολίτη να εκφράζει την άποψή του, όποια και αν είναι αυτή, είναι ανήθικος και παράνομος. Η μόνη άμυνα επομένως απέναντι στις ψευδείς ειδήσεις που δικαιούται να αναπτύξει ένα δημοκρατικό καθεστώς, είναι η εξασφάλιση ενός σοβαρού επιπέδου εκπαίδευσης για όλους.
Από τους τίτλους των ειδήσεων που δίνονται, προσπάθησε να καταλάβεις ποιες από αυτές είναι αξιόπιστες και ποιες όχι. Θυμίσου να εξετάσεις:
Αν δεν μπορείς να δεις το quiz σε αυτή τη σελίδα πάτησε εδώ.
- Έχει το άρθρο τίτλο με κεφαλαία γράμματα; → Η είδηση είναι κατά πάσα πιθανότητα ψευδής.
- Προσπαθεί να μας "ανοίξει τα μάτια" για κάτι που μας "κρύβουν"; → Η είδηση είναι κατά πάσα πιθανότητα ψευδής.
- Χρησιμοποιεί πολλά σημεία στίξης; (πολλά θαυμαστικά ή πολλά ερωτηματικά) → Η είδηση είναι κατά πάσα πιθανότητα ψευδής.
- Δεν αναφέρει τον συγγραφέα ή τη συγγραφική ομάδα του ρεπορτάζ → Η είδηση είναι πολύ ύποπτη.
Αν δεν μπορείς να δεις το quiz σε αυτή τη σελίδα πάτησε εδώ.
Κείμενα εμβάθυνσης
Μισές αλήθειες, ολόκληρα ψέματα.
Πώς ακόμα και τα πραγματικά δεδομένα, όταν παρουσιάζονται αποσπασματικά, μπορούν να κάνουν -ιδίως εν μέσω μιας πανδημίας- μεγαλύτερη ζημιά και από τα fake news.
Πριν λίγες ημέρες κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο και ιδίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ένας πίνακας με τον αριθμό των θανάτων παγκοσμίως, από την αρχή του έτους, ανά αιτία θανάτου. Ο πίνακας αναγράφει ότι οι θάνατοι μεταξύ 1.1.2020 και 25.3.2020 από τον κορωνοϊό είναι 21.297, ενώ οι θάνατοι από εποχική γρίπη, στο ίδιο χρονικό διάστημα, είναι 113.034 (5,5 φορές περισσότεροι) και από ελονοσία 228.095 (11 φορές περισσότεροι). Ακόμα μεγαλύτεροι αριθμοί θανάτων αποδίδονται σε άλλες αιτίες, με μεγαλύτερο τον αριθμό των θανάτων που οφείλονται στην πείνα (πάνω από 2 εκατομμύρια). Παραλείπω συνειδητά να συμπεριλάβω στη σύγκριση αυτή τις σχεδόν 10 εκατομμύρια εκτρώσεις που εντελώς άστοχα συμπεριλαμβάνονται στον ίδιο πίνακα.
Τα αριθμητικά δεδομένα που αναγράφονται έχουν ως πηγή τον αξιόπιστο ιστότοπο worldometers.info. Ο πίνακας, συνεπώς, δεν φαίνεται να περιέχει fake news· αποτελεί, όμως, τυπικό παράδειγμα μιας εξίσου επικίνδυνης με τα fake news πρακτικής: της επιλεκτικής παράθεσης πληροφοριών. Στο διαδίκτυο διακινείται μεγάλος όγκος πληροφοριών και ειδήσεων που δεν μπορούν μεν να χαρακτηριστούν ψευδείς ή κατασκευασμένες, ωστόσο η επιλεκτική παρουσίαση αυτών κατευθύνει ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένα συμπεράσματα. Τόσο λανθασμένα, που το βλαπτικό αποτέλεσμα στην ποιότητα της ενημέρωσής τους ισοδυναμεί με -ή και υπερβαίνει- το αντίστοιχο των fake news.
Στο παράδειγμα του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, το συμπέρασμα στο οποίο κατευθύνεται ο αναγνώστης είναι ότι η απειλή του κορωνοϊού τελικά είναι πολύ μικρή για να δικαιολογήσει την τεράστια αντίδραση των κυβερνήσεων και των μέσων ενημέρωσης, αφού -όπως ξεκάθαρα, άλλωστε, δείχνει ο πίνακας!- ο κορωνοϊός δεν σκοτώνει ούτε το ⅕ όσων πεθαίνουν από εποχική γρίπη. Το συμπέρασμα αυτό, ωστόσο, είναι απολύτως λανθασμένο για πολλούς λόγους. Ο πλέον προφανής είναι ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κάθε αιτία.
Ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό ήταν αλματώδης ήδη πριν από τις 25 Μαρτίου, την ημέρα αναφοράς που χρησιμοποιεί ο εν λόγω πίνακας. Για την ακρίβεια, οι θάνατοι από κορωνοϊό, που σύμφωνα με τον πίνακα ήταν 21.297 στις 25 Μαρτίου, μόλις έξι ημέρες νωρίτερα, στις 19 Μαρτίου, ήταν 10.030. Από τις 25 Μαρτίου, δε, μέχρι και τις 4 Απριλίου, οι θάνατοι από κορωνοϊό έφτασαν τις 64.691, δηλαδή τριπλασιάστηκαν σε δέκα ημέρες (αύξηση κατά 204%). Στο ίδιο χρονικό διάστημα οι θάνατοι από εποχική γρίπη έφτασαν τις 126.901 (από 113.034), δηλαδή αυξήθηκαν μόλις κατά 12%. Αν μάλιστα γίνει η υπόθεση ότι οι ρυθμοί αύξησης θα παραμείνουν περίπου σταθεροί τις επόμενες ημέρες, τότε οι θάνατοι από κορωνοϊό θα ξεπεράσουν τους θανάτους από γρίπη μέσα στην τρέχουσα εβδομάδα. Αλλά ακόμη κι αν τα περιοριστικά μέτρα κάμψουν κάπως τους ρυθμούς αύξησης, πάλι το ίδιο θα συμβεί, απλώς θα χρειαστεί λίγες ημέρες παραπάνω. Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, ο πίνακας που καταρτίστηκε με σωστά δεδομένα στις 25 Μαρτίου, μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα δεν θα ανταποκρίνεται πλέον όχι μόνο ποσοτικά, αλλά ούτε και ποιοτικά στην πραγματικότητα. Στον βαθμό, μάλιστα, που δεν είναι παρακινδυνευμένη μια πιο μακροπρόθεσμη πρόβλεψη, δεν είναι απίθανο στους επόμενους μήνες οι θάνατοι από κορωνοϊό να σκαρφαλώσουν ακόμα ψηλότερα στην κατάταξη του συγκεκριμένου πίνακα.
Είναι αλήθεια ότι, ενίοτε, απρόβλεπτες συνθήκες ανατρέπουν παντελώς τα υπάρχοντα δεδομένα ή τα καθιστούν πολύ γρήγορα παρωχημένα. Ωστόσο, στο παράδειγμά μας, η χαώδης διαφορά μεταξύ του ρυθμού αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό σε σχέση με τον ρυθμό αύξησης των θανάτων από γρίπη υπήρχε ήδη από τότε που καταρτίστηκε ο συγκριτικός πίνακας. Η καθοριστική αυτή πληροφορία, όμως, δεν κρίθηκε αναγκαίο να συμπεριληφθεί σε αυτόν ή δεν απέτρεψε συνολικά την δημοσίευσή του -που θα ήταν η σωστότερη επιλογή.
Η ανάγκη για σωστή και έγκυρη ενημέρωση των πολιτών, ιδίως εν μέσω πανδημίας, αποκτά πολύ μεγάλη σημασία. Οι κίνδυνοι, όμως, που την απειλούν, έχουν διάφορες μορφές. Άλλοτε εμφανίζονται κλασικές περιπτώσεις απάτης (scam) όπως οι πρόσφατες διαδικτυακές διαφημίσεις δήθεν εγκεκριμένων «σπιτικών τεστ» (home test kits) για την ανίχνευση του κορωνοϊού ή φαρμάκων δήθεν κατάλληλων για την καταπολέμησή του, με προφανή επικινδυνότητα για την υγεία των πολιτών. Άλλοτε κυκλοφορούν ψευδείς ειδήσεις, όπως για παράδειγμα η προ ολίγων ημερών «είδηση» ότι η καγκελάριος Μέρκελ διαγνώστηκε θετική στον ιό (ενώ ανακοινώθηκε ότι και τα δυο τεστ που έκανε βγήκαν αρνητικά). Άλλοτε προκύπτουν ειδήσεις με ισχυρισμούς που δεν επιβεβαιώνονται, όπως πρόσφατη «είδηση» ότι σκύλος στο Χονγκ Κονγκ πέθανε από τον κορωνοϊό. Όλες αυτές οι μορφές παραπληροφόρησης είναι πολύ σοβαρές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι, παγκοσμίως, οι φορείς που ασχολούνται με τον έλεγχο των δημοσιευμένων πληροφοριών και γεγονότων (fact-checking) βρίσκονται το τελευταίο διάστημα συνεχώς σε ετοιμότητα, αξιολογώντας μεγάλο μέρος αυτών των «ειδήσεων» και συμβάλλοντας στην ανάσχεση της περαιτέρω διάδοσής τους.
Όμως, όπως διαπιστώνουμε από το παραπάνω παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις που το πρόβλημα σε μια είδηση δεν είναι στα δεδομένα της, γιατί αυτά δεν είναι κατασκευασμένα, είναι αληθινά. Το πρόβλημα δεν είναι ούτε σε αναληθείς ισχυρισμούς, διότι απλούστατα οι ειδήσεις αυτές δεν περιλαμβάνουν καν ισχυρισμούς ή συμπεράσματα προς διάψευση ή κατάρριψη. Περιλαμβάνουν, απλώς, αληθινά δεδομένα. Οι ειδήσεις αυτές, όμως, με την αποσπασματική παράθεσή δεδομένων κατευθύνουν ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένο συμπέρασμα. Συγγενής -αλλά όχι ταυτόσημη- πρακτική είναι αυτή της μετάδοσης πληροφοριών ή άλλων τεκμηρίων (π.χ. φωτογραφιών) εκτός πλαισίου αναφοράς (out of context), με αποτέλεσμα να οδηγούν σε παντελώς εσφαλμένες εντυπώσεις. Η πρακτική της αποσπασματικής παράθεσης πληροφοριών γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη όταν οι πληροφορίες αυτές παρέχονται μέσω πινάκων, διαγραμμάτων ή άλλων απεικονίσεων, καθώς αφενός διαβάζονται και διαδίδονται πολύ γρήγορα, αφετέρου δίνουν την ψευδαίσθηση επιστημονικότητας, ενώ στην πραγματικότητα είναι απολύτως αντιεπιστημονικά.
Ειδήσεις με αποσπασματικές πληροφορίες, πόσο μάλλον για θέματα υγείας, όπως αυτές του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, δεν είναι αθώες. Αφενός, έχουν επιπτώσεις στη δημόσια υγεία: όσοι υιοθετούν το συμπέρασμα ότι ο κορωνοϊός είναι λιγότερο θανατηφόρος ή λιγότερο μεταδοτικός από τη γρίπη, είναι πιθανότερο να χαλαρώσουν τα μέτρα ατομικής προστασίας τους. Αφετέρου, διαβρώνουν τις βάσεις του δημοσίου διαλόγου και διευρύνουν τη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους θεσμούς, καθώς θέτουν σε αμφισβήτηση τα κριτήρια ή τα κίνητρα με τα οποία λαμβάνουν τις αποφάσεις για την προστασία της δημόσιας υγείας. Εστιάζοντας μόνο στα «παραδοσιακά» fake news, ίσως χάνουμε την ευκαιρία να κάνουμε ένα πραγματικό άλμα στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
Βασίλης Καραμητσόπουλος, Εφ. Athens Voice, δικηγόρος, διευθυντής του γραφείου του Γενικού Γραμματέα Επικοινωνίας και Ενημέρωσης. Μεταφερθείτε στην αρχική δημοσίεσυση του άρθρου πατώντας εδώ.
Πώς ακόμα και τα πραγματικά δεδομένα, όταν παρουσιάζονται αποσπασματικά, μπορούν να κάνουν -ιδίως εν μέσω μιας πανδημίας- μεγαλύτερη ζημιά και από τα fake news.
Πριν λίγες ημέρες κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο και ιδίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ένας πίνακας με τον αριθμό των θανάτων παγκοσμίως, από την αρχή του έτους, ανά αιτία θανάτου. Ο πίνακας αναγράφει ότι οι θάνατοι μεταξύ 1.1.2020 και 25.3.2020 από τον κορωνοϊό είναι 21.297, ενώ οι θάνατοι από εποχική γρίπη, στο ίδιο χρονικό διάστημα, είναι 113.034 (5,5 φορές περισσότεροι) και από ελονοσία 228.095 (11 φορές περισσότεροι). Ακόμα μεγαλύτεροι αριθμοί θανάτων αποδίδονται σε άλλες αιτίες, με μεγαλύτερο τον αριθμό των θανάτων που οφείλονται στην πείνα (πάνω από 2 εκατομμύρια). Παραλείπω συνειδητά να συμπεριλάβω στη σύγκριση αυτή τις σχεδόν 10 εκατομμύρια εκτρώσεις που εντελώς άστοχα συμπεριλαμβάνονται στον ίδιο πίνακα.
Τα αριθμητικά δεδομένα που αναγράφονται έχουν ως πηγή τον αξιόπιστο ιστότοπο worldometers.info. Ο πίνακας, συνεπώς, δεν φαίνεται να περιέχει fake news· αποτελεί, όμως, τυπικό παράδειγμα μιας εξίσου επικίνδυνης με τα fake news πρακτικής: της επιλεκτικής παράθεσης πληροφοριών. Στο διαδίκτυο διακινείται μεγάλος όγκος πληροφοριών και ειδήσεων που δεν μπορούν μεν να χαρακτηριστούν ψευδείς ή κατασκευασμένες, ωστόσο η επιλεκτική παρουσίαση αυτών κατευθύνει ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένα συμπεράσματα. Τόσο λανθασμένα, που το βλαπτικό αποτέλεσμα στην ποιότητα της ενημέρωσής τους ισοδυναμεί με -ή και υπερβαίνει- το αντίστοιχο των fake news.
Στο παράδειγμα του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, το συμπέρασμα στο οποίο κατευθύνεται ο αναγνώστης είναι ότι η απειλή του κορωνοϊού τελικά είναι πολύ μικρή για να δικαιολογήσει την τεράστια αντίδραση των κυβερνήσεων και των μέσων ενημέρωσης, αφού -όπως ξεκάθαρα, άλλωστε, δείχνει ο πίνακας!- ο κορωνοϊός δεν σκοτώνει ούτε το ⅕ όσων πεθαίνουν από εποχική γρίπη. Το συμπέρασμα αυτό, ωστόσο, είναι απολύτως λανθασμένο για πολλούς λόγους. Ο πλέον προφανής είναι ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κάθε αιτία.
Ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό ήταν αλματώδης ήδη πριν από τις 25 Μαρτίου, την ημέρα αναφοράς που χρησιμοποιεί ο εν λόγω πίνακας. Για την ακρίβεια, οι θάνατοι από κορωνοϊό, που σύμφωνα με τον πίνακα ήταν 21.297 στις 25 Μαρτίου, μόλις έξι ημέρες νωρίτερα, στις 19 Μαρτίου, ήταν 10.030. Από τις 25 Μαρτίου, δε, μέχρι και τις 4 Απριλίου, οι θάνατοι από κορωνοϊό έφτασαν τις 64.691, δηλαδή τριπλασιάστηκαν σε δέκα ημέρες (αύξηση κατά 204%). Στο ίδιο χρονικό διάστημα οι θάνατοι από εποχική γρίπη έφτασαν τις 126.901 (από 113.034), δηλαδή αυξήθηκαν μόλις κατά 12%. Αν μάλιστα γίνει η υπόθεση ότι οι ρυθμοί αύξησης θα παραμείνουν περίπου σταθεροί τις επόμενες ημέρες, τότε οι θάνατοι από κορωνοϊό θα ξεπεράσουν τους θανάτους από γρίπη μέσα στην τρέχουσα εβδομάδα. Αλλά ακόμη κι αν τα περιοριστικά μέτρα κάμψουν κάπως τους ρυθμούς αύξησης, πάλι το ίδιο θα συμβεί, απλώς θα χρειαστεί λίγες ημέρες παραπάνω. Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, ο πίνακας που καταρτίστηκε με σωστά δεδομένα στις 25 Μαρτίου, μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα δεν θα ανταποκρίνεται πλέον όχι μόνο ποσοτικά, αλλά ούτε και ποιοτικά στην πραγματικότητα. Στον βαθμό, μάλιστα, που δεν είναι παρακινδυνευμένη μια πιο μακροπρόθεσμη πρόβλεψη, δεν είναι απίθανο στους επόμενους μήνες οι θάνατοι από κορωνοϊό να σκαρφαλώσουν ακόμα ψηλότερα στην κατάταξη του συγκεκριμένου πίνακα.
Είναι αλήθεια ότι, ενίοτε, απρόβλεπτες συνθήκες ανατρέπουν παντελώς τα υπάρχοντα δεδομένα ή τα καθιστούν πολύ γρήγορα παρωχημένα. Ωστόσο, στο παράδειγμά μας, η χαώδης διαφορά μεταξύ του ρυθμού αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό σε σχέση με τον ρυθμό αύξησης των θανάτων από γρίπη υπήρχε ήδη από τότε που καταρτίστηκε ο συγκριτικός πίνακας. Η καθοριστική αυτή πληροφορία, όμως, δεν κρίθηκε αναγκαίο να συμπεριληφθεί σε αυτόν ή δεν απέτρεψε συνολικά την δημοσίευσή του -που θα ήταν η σωστότερη επιλογή.
Η ανάγκη για σωστή και έγκυρη ενημέρωση των πολιτών, ιδίως εν μέσω πανδημίας, αποκτά πολύ μεγάλη σημασία. Οι κίνδυνοι, όμως, που την απειλούν, έχουν διάφορες μορφές. Άλλοτε εμφανίζονται κλασικές περιπτώσεις απάτης (scam) όπως οι πρόσφατες διαδικτυακές διαφημίσεις δήθεν εγκεκριμένων «σπιτικών τεστ» (home test kits) για την ανίχνευση του κορωνοϊού ή φαρμάκων δήθεν κατάλληλων για την καταπολέμησή του, με προφανή επικινδυνότητα για την υγεία των πολιτών. Άλλοτε κυκλοφορούν ψευδείς ειδήσεις, όπως για παράδειγμα η προ ολίγων ημερών «είδηση» ότι η καγκελάριος Μέρκελ διαγνώστηκε θετική στον ιό (ενώ ανακοινώθηκε ότι και τα δυο τεστ που έκανε βγήκαν αρνητικά). Άλλοτε προκύπτουν ειδήσεις με ισχυρισμούς που δεν επιβεβαιώνονται, όπως πρόσφατη «είδηση» ότι σκύλος στο Χονγκ Κονγκ πέθανε από τον κορωνοϊό. Όλες αυτές οι μορφές παραπληροφόρησης είναι πολύ σοβαρές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι, παγκοσμίως, οι φορείς που ασχολούνται με τον έλεγχο των δημοσιευμένων πληροφοριών και γεγονότων (fact-checking) βρίσκονται το τελευταίο διάστημα συνεχώς σε ετοιμότητα, αξιολογώντας μεγάλο μέρος αυτών των «ειδήσεων» και συμβάλλοντας στην ανάσχεση της περαιτέρω διάδοσής τους.
Όμως, όπως διαπιστώνουμε από το παραπάνω παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις που το πρόβλημα σε μια είδηση δεν είναι στα δεδομένα της, γιατί αυτά δεν είναι κατασκευασμένα, είναι αληθινά. Το πρόβλημα δεν είναι ούτε σε αναληθείς ισχυρισμούς, διότι απλούστατα οι ειδήσεις αυτές δεν περιλαμβάνουν καν ισχυρισμούς ή συμπεράσματα προς διάψευση ή κατάρριψη. Περιλαμβάνουν, απλώς, αληθινά δεδομένα. Οι ειδήσεις αυτές, όμως, με την αποσπασματική παράθεσή δεδομένων κατευθύνουν ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένο συμπέρασμα. Συγγενής -αλλά όχι ταυτόσημη- πρακτική είναι αυτή της μετάδοσης πληροφοριών ή άλλων τεκμηρίων (π.χ. φωτογραφιών) εκτός πλαισίου αναφοράς (out of context), με αποτέλεσμα να οδηγούν σε παντελώς εσφαλμένες εντυπώσεις. Η πρακτική της αποσπασματικής παράθεσης πληροφοριών γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη όταν οι πληροφορίες αυτές παρέχονται μέσω πινάκων, διαγραμμάτων ή άλλων απεικονίσεων, καθώς αφενός διαβάζονται και διαδίδονται πολύ γρήγορα, αφετέρου δίνουν την ψευδαίσθηση επιστημονικότητας, ενώ στην πραγματικότητα είναι απολύτως αντιεπιστημονικά.
Ειδήσεις με αποσπασματικές πληροφορίες, πόσο μάλλον για θέματα υγείας, όπως αυτές του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, δεν είναι αθώες. Αφενός, έχουν επιπτώσεις στη δημόσια υγεία: όσοι υιοθετούν το συμπέρασμα ότι ο κορωνοϊός είναι λιγότερο θανατηφόρος ή λιγότερο μεταδοτικός από τη γρίπη, είναι πιθανότερο να χαλαρώσουν τα μέτρα ατομικής προστασίας τους. Αφετέρου, διαβρώνουν τις βάσεις του δημοσίου διαλόγου και διευρύνουν τη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους θεσμούς, καθώς θέτουν σε αμφισβήτηση τα κριτήρια ή τα κίνητρα με τα οποία λαμβάνουν τις αποφάσεις για την προστασία της δημόσιας υγείας. Εστιάζοντας μόνο στα «παραδοσιακά» fake news, ίσως χάνουμε την ευκαιρία να κάνουμε ένα πραγματικό άλμα στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
Βασίλης Καραμητσόπουλος, Εφ. Athens Voice, δικηγόρος, διευθυντής του γραφείου του Γενικού Γραμματέα Επικοινωνίας και Ενημέρωσης. Μεταφερθείτε στην αρχική δημοσίεσυση του άρθρου πατώντας εδώ.
Παραπληροφόρηση σημαίνει διαστρεβλωμένη ενημέρωση
Οι άνθρωποι στις ημέρες μας, λόγω της αμεσότητας της τηλεόρασης, μαθαίνουν τα δρώμενα την ίδια ώρα που τα μαθαίνουν και οι ηγέτες τους, χωρίς καθυστερήσεις, πολιτικές παρεμβάσεις ή «λογοκρισία». Όμως αυτό το πλεονέκτημα ενέχει παράλληλα ένα σημαντικό μειονέκτημα και αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στη χώρα μας από την «Κρίση στα Ίμια» έως την «παραίτηση Τσιτουρίδη», όπου δόθηκε μια εντύπωση ότι οι πολιτικοί μας ηγέτες παρακολουθούσαν ή/και ανέλυαν τα τεκταινόμενα από τα τηλεοπτικά παράθυρα.
Συνήθως η έντονη συναισθηματική φόρτιση και η συνεπαγόμενη αγανάκτηση της κοινής γνώμης έχουν ως αντανακλαστικό είτε σπασμωδικές ενέργειες ή την εντύπωση ότι μια κυβέρνηση αντιδρά υπό το καθεστώς πίεσης. Και τούτο διότι, καθώς τα πάντα διαδραματίζονται σε απευθείας σύνδεση, οι πολιτικοί χάνουν τον έλεγχο, αφού δεν υπάρχει ο απαιτούμενος χρόνος για την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, την επίτευξη συμφωνιών στο παρασκήνιο και τη δυνατότητα δημιουργίας ενός κλίματος ώστε η κοινή γνώμη να κατανοήσει τα προβλήματα.
H κρίση στην Κούβα έλαβε χώρα σε μια εποχή όπου η δορυφορική απευθείας ενημέρωση ήταν προνόμιο των κυβερνήσεων και ο Κέννεντυ είχε την πολυτέλεια της μυστικότητας επί έξι ημέρες. H κρίση στην Κούβα διήρκεσε δύο εβδομάδες, αλλά ο τότε υπουργός των Εξωτερικών Μαναμάρα δεν άνοιξε ούτε μια φορά την τηλεόραση για να ενημερωθεί περί της έκβασής της. Όταν ο Κέννεντυ επισκέφθηκε το Βερολίνο μεσολάβησαν οκτώ ημέρες μέχρι να προβεί σε δηλώσεις, ενώ όταν ο Μπους ο πρεσβύτερος το επισκέφθηκε τριάντα χρόνια μετά αναγκάστηκε να κάνει δηλώσεις από το αεροπλάνο. Τα πρόσφατα γεγονότα μάς δείχνουν επίσης ότι στον «τηλεοπτικό» τρόπο αντιμετώπισης των κρίσεων, οι επίσημες δηλώσεις αμέσως μετά τη μετάδοση μιας σημαντικής είδησης έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση μιας χαώδους κατάστασης (Ίμια) ή ανάγκη να φανεί πειθαρχία (Τσιτουρίδης).
Σε άλλες εποχές, η διπλωματική ή πολιτική δεοντολογία θα επέβαλλε «όσο το δυνατόν λιγότερες κουβέντες» μέχρι να υπάρξει πληρέστερη ενημέρωση. Τούτο όμως είναι πρακτικά δύσκολο στη σύγχρονη εποχή, με αποτέλεσμα ο ρόλος των MME να καθίσταται καταλυτικός. Τούτο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς στην εποχή της «απευθείας» ηλεκτρονικής ενημέρωσης, η εικόνα του κόσμου φαντάζει συνήθως «τρομακτικά» διαστρεβλωμένη, ενώ η πραγματική είναι ενημέρωση περιορισμένη.
Από την άλλη πλευρά, στην κοινωνία της εικόνας και της εθελούσιας «έκθεσης», οι πολιτικοί και άλλα δημόσια πρόσωπα έχουν εθιστεί να εμφανίζονται μπροστά σε απομακρυσμένο κοινό και να αποκαλύπτουν κάποια πτυχή του εαυτού τους ή της προσωπικής τους ζωής, με συνέπεια να κρίνονται -ίσως- όχι μόνο από τα επιτεύγματα στη δημόσια ζωή, αλλά και από τα προσωπικά τους γνωρίσματα. Τον τελευταίο καιρό μάλιστα, η πολιτική και οι πολιτικοί φαίνεται να έχουν «μεταναστεύσει» στα θορυβώδη και εν μέρει μελοδραματικά κεντρικά δελτία ειδήσεων. Όσο πιο πολύ οι πολιτικοί θέλουν να παρουσιάζονται ως απλοί άνθρωποι τόσο πιο πιθανό είναι να κρίνονται σε σχέση με τον χαρακτήρα τους.
H «διαμεσολαβημένη ορατότητα» είναι δώρο σε αυτούς που είναι πεπειραμένοι στη χρησιμοποίηση των MME για τη διαμόρφωση της εικόνας τους ή για την επίτευξη των στόχων τους. Αλλά, εφόσον τα MME κάνουν ορατές ολόκληρες αρένες πράξεων που ήταν κρυμμένες πριν και εφόσον δημιούργησαν ένα περίπλοκο πεδίο εικόνων και πληροφοριών -που ήταν πολύ δύσκολο να τεθούν υπό έλεγχο- η «διαμεσολαβημένη ορατότητα» μπορεί να γίνει και παγίδα.
Σε αυτήν την παγίδα κινδυνεύει να «πέσει» (αν δεν έχει ήδη) ένα μεγάλο μέρος του σύγχρονου πολιτικού κόσμου. Κι αυτό γιατί στην εποχή της ορατότητας και της εικόνας, η τηλεόραση των δυνάμεων της αγοράς τροποποιεί το νόημα της «ενημέρωσης» δημιουργώντας κατηγορίες ενημέρωσης ή πληροφοριών, το σύνολο των οποίων θα μπορούσε να αποκληθεί «παραπληροφόρηση». Παραπληροφόρηση σημαίνει διαστρεβλωμένη, άκαιρη, αποσπασματική και επιφανειακή ενημέρωση, δηλαδή ενημέρωση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση γνώσης για κάτι, ενώ στην πράξη απομακρύνει από τη γνώση. Λέγοντας κάτι τέτοιο, δεν υπονοούμε ότι τα τηλεοπτικά δελτία αποσκοπούν να αποστερήσουν τους θεατές από μια συγκροτημένη και επαρκή κατανόηση του κόσμου.
Σε τελική ανάλυση, όπως έχει επισημαίνει ο μελετητής των MME, Λανς Μπένετ, η σύγχρονη ενημέρωσή στην εποχή της τηλεοπτικής κυριαρχίας τείνει να είναι προσωποποιημένη, δραματοποιημένη, κατακερματισμένη και καθησυχαστική. Προσωποποιημένη, γιατί η εστίαση γίνεται κυρίως ή αποκλειστικά σε πρόσωπα, παρά θεσμούς και καταστάσεις. Δραματοποιημένη, γιατί το δράμα και η σύγκρουση προσελκύουν τηλεθεατές και κατ' επέκταση ποσοστά τηλεθέασης και διαφημίσεις. Κατακερματισμένη, γιατί τα γεγονότα απομονώνονται από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Είναι όμως σε τελική ανάλυση και καθησυχαστική, αφού τείνει να προβάλλει πάντα το οικείο, το φυσιολογικό και να αποφεύγει αυτό που μπορεί να διαταράξει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κάθε λίγο παρουσιάζεται κάποιο καινούργιο θέμα και ως συνήθως έπειτα από λίγο ξεχνιέται.
Στέλιος Παπαθανασόπουλος, εφ. Τα Νέα, 3/11/2004, Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και MME του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Οι άνθρωποι στις ημέρες μας, λόγω της αμεσότητας της τηλεόρασης, μαθαίνουν τα δρώμενα την ίδια ώρα που τα μαθαίνουν και οι ηγέτες τους, χωρίς καθυστερήσεις, πολιτικές παρεμβάσεις ή «λογοκρισία». Όμως αυτό το πλεονέκτημα ενέχει παράλληλα ένα σημαντικό μειονέκτημα και αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στη χώρα μας από την «Κρίση στα Ίμια» έως την «παραίτηση Τσιτουρίδη», όπου δόθηκε μια εντύπωση ότι οι πολιτικοί μας ηγέτες παρακολουθούσαν ή/και ανέλυαν τα τεκταινόμενα από τα τηλεοπτικά παράθυρα.
Συνήθως η έντονη συναισθηματική φόρτιση και η συνεπαγόμενη αγανάκτηση της κοινής γνώμης έχουν ως αντανακλαστικό είτε σπασμωδικές ενέργειες ή την εντύπωση ότι μια κυβέρνηση αντιδρά υπό το καθεστώς πίεσης. Και τούτο διότι, καθώς τα πάντα διαδραματίζονται σε απευθείας σύνδεση, οι πολιτικοί χάνουν τον έλεγχο, αφού δεν υπάρχει ο απαιτούμενος χρόνος για την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, την επίτευξη συμφωνιών στο παρασκήνιο και τη δυνατότητα δημιουργίας ενός κλίματος ώστε η κοινή γνώμη να κατανοήσει τα προβλήματα.
H κρίση στην Κούβα έλαβε χώρα σε μια εποχή όπου η δορυφορική απευθείας ενημέρωση ήταν προνόμιο των κυβερνήσεων και ο Κέννεντυ είχε την πολυτέλεια της μυστικότητας επί έξι ημέρες. H κρίση στην Κούβα διήρκεσε δύο εβδομάδες, αλλά ο τότε υπουργός των Εξωτερικών Μαναμάρα δεν άνοιξε ούτε μια φορά την τηλεόραση για να ενημερωθεί περί της έκβασής της. Όταν ο Κέννεντυ επισκέφθηκε το Βερολίνο μεσολάβησαν οκτώ ημέρες μέχρι να προβεί σε δηλώσεις, ενώ όταν ο Μπους ο πρεσβύτερος το επισκέφθηκε τριάντα χρόνια μετά αναγκάστηκε να κάνει δηλώσεις από το αεροπλάνο. Τα πρόσφατα γεγονότα μάς δείχνουν επίσης ότι στον «τηλεοπτικό» τρόπο αντιμετώπισης των κρίσεων, οι επίσημες δηλώσεις αμέσως μετά τη μετάδοση μιας σημαντικής είδησης έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση μιας χαώδους κατάστασης (Ίμια) ή ανάγκη να φανεί πειθαρχία (Τσιτουρίδης).
Σε άλλες εποχές, η διπλωματική ή πολιτική δεοντολογία θα επέβαλλε «όσο το δυνατόν λιγότερες κουβέντες» μέχρι να υπάρξει πληρέστερη ενημέρωση. Τούτο όμως είναι πρακτικά δύσκολο στη σύγχρονη εποχή, με αποτέλεσμα ο ρόλος των MME να καθίσταται καταλυτικός. Τούτο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς στην εποχή της «απευθείας» ηλεκτρονικής ενημέρωσης, η εικόνα του κόσμου φαντάζει συνήθως «τρομακτικά» διαστρεβλωμένη, ενώ η πραγματική είναι ενημέρωση περιορισμένη.
Από την άλλη πλευρά, στην κοινωνία της εικόνας και της εθελούσιας «έκθεσης», οι πολιτικοί και άλλα δημόσια πρόσωπα έχουν εθιστεί να εμφανίζονται μπροστά σε απομακρυσμένο κοινό και να αποκαλύπτουν κάποια πτυχή του εαυτού τους ή της προσωπικής τους ζωής, με συνέπεια να κρίνονται -ίσως- όχι μόνο από τα επιτεύγματα στη δημόσια ζωή, αλλά και από τα προσωπικά τους γνωρίσματα. Τον τελευταίο καιρό μάλιστα, η πολιτική και οι πολιτικοί φαίνεται να έχουν «μεταναστεύσει» στα θορυβώδη και εν μέρει μελοδραματικά κεντρικά δελτία ειδήσεων. Όσο πιο πολύ οι πολιτικοί θέλουν να παρουσιάζονται ως απλοί άνθρωποι τόσο πιο πιθανό είναι να κρίνονται σε σχέση με τον χαρακτήρα τους.
H «διαμεσολαβημένη ορατότητα» είναι δώρο σε αυτούς που είναι πεπειραμένοι στη χρησιμοποίηση των MME για τη διαμόρφωση της εικόνας τους ή για την επίτευξη των στόχων τους. Αλλά, εφόσον τα MME κάνουν ορατές ολόκληρες αρένες πράξεων που ήταν κρυμμένες πριν και εφόσον δημιούργησαν ένα περίπλοκο πεδίο εικόνων και πληροφοριών -που ήταν πολύ δύσκολο να τεθούν υπό έλεγχο- η «διαμεσολαβημένη ορατότητα» μπορεί να γίνει και παγίδα.
Σε αυτήν την παγίδα κινδυνεύει να «πέσει» (αν δεν έχει ήδη) ένα μεγάλο μέρος του σύγχρονου πολιτικού κόσμου. Κι αυτό γιατί στην εποχή της ορατότητας και της εικόνας, η τηλεόραση των δυνάμεων της αγοράς τροποποιεί το νόημα της «ενημέρωσης» δημιουργώντας κατηγορίες ενημέρωσης ή πληροφοριών, το σύνολο των οποίων θα μπορούσε να αποκληθεί «παραπληροφόρηση». Παραπληροφόρηση σημαίνει διαστρεβλωμένη, άκαιρη, αποσπασματική και επιφανειακή ενημέρωση, δηλαδή ενημέρωση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση γνώσης για κάτι, ενώ στην πράξη απομακρύνει από τη γνώση. Λέγοντας κάτι τέτοιο, δεν υπονοούμε ότι τα τηλεοπτικά δελτία αποσκοπούν να αποστερήσουν τους θεατές από μια συγκροτημένη και επαρκή κατανόηση του κόσμου.
Σε τελική ανάλυση, όπως έχει επισημαίνει ο μελετητής των MME, Λανς Μπένετ, η σύγχρονη ενημέρωσή στην εποχή της τηλεοπτικής κυριαρχίας τείνει να είναι προσωποποιημένη, δραματοποιημένη, κατακερματισμένη και καθησυχαστική. Προσωποποιημένη, γιατί η εστίαση γίνεται κυρίως ή αποκλειστικά σε πρόσωπα, παρά θεσμούς και καταστάσεις. Δραματοποιημένη, γιατί το δράμα και η σύγκρουση προσελκύουν τηλεθεατές και κατ' επέκταση ποσοστά τηλεθέασης και διαφημίσεις. Κατακερματισμένη, γιατί τα γεγονότα απομονώνονται από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Είναι όμως σε τελική ανάλυση και καθησυχαστική, αφού τείνει να προβάλλει πάντα το οικείο, το φυσιολογικό και να αποφεύγει αυτό που μπορεί να διαταράξει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κάθε λίγο παρουσιάζεται κάποιο καινούργιο θέμα και ως συνήθως έπειτα από λίγο ξεχνιέται.
Στέλιος Παπαθανασόπουλος, εφ. Τα Νέα, 3/11/2004, Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και MME του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Περί ψευδών ειδήσεων
Μπορεί να θεωρούμε το φαινόμενο των «Fake news» κάτι το καινούριο που ξεπρόβαλε στην διεθνή σκακιέρα ως καπνός που σκέπασε τον κόσμο μετά την πυρκαγιά της οικονομικής ύφεσης, δεν είναι όμως έτσι. Οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν μια πανάρχαια μέθοδο παραπλάνησης και ελέγχου των μαζών. Ο Θεμιστοκλής, για παράδειγμα, με την χρήση ψευδών ειδήσεων εκκένωσε την Αθήνα και παρέσυρε τον Ξέρξη σε ναυμαχία στην Σαλαμίνα. Στην νεοελληνική ιστορία το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων δεν είναι άγνωστο.
Την πρώτη μεγάλη οργιαστική έξαρση αυτού του φαινομένου την συναντάμε για πρώτη φορά στην περίοδο του εθνικού διχασμού και του μεσοπολέμου. Τότε η κάθε πλευρά δημοσίευε ψευδείς ειδήσεις οι οποίες οδηγούσαν σε ακραίες καταστάσεις (Νοεμβριανά, Ιουλιανά 1919 κτλ.). Αυτή η κατάσταση έκανε την κυβέρνηση Βενιζέλου (1928-1932) να απαγορεύσει για πρώτη φορά με τον νόμο «περί τύπου» του 1931 την δημοσίευση και διασπορά ψευδών ειδήσεων. Οι παραβάτες τιμωρούνταν με φυλάκιση έως τριών μηνών ή σε χρηματική ποινή μέχρι 100 χιλιάδων δραχμών!
Η ψευδής είδηση ξεκινά συνήθως από ένα πραγματικό ή αληθοφανές γεγονός το οποίο παραμορφώνεται σκόπιμα, συνδέεται με άσχετα γεγονότα και παίρνει διαφορετική σημασία από εκείνη που έχει. Κάποτε βέβαια η ψευδής είδηση είναι εντελώς χαλκευμένη και εξωφρενική αλλά αυτό είναι σπανιότερο. Ασφαλώς μετά την δημοσίευση μίας ψευδούς ειδήσεως επακολουθεί η επίσημη διάψευση από τους αρμοδίους αλλά αυτή συνήθως μένει χωρίς αποτέλεσμα για δύο λόγους: Πρώτον ο διαψεύδων μοιάζει με «κατηγορούμενο» που «απολογείται» και άρα δεν γίνεται πιστευτός και δεύτερον έως ότου δημοσιευθεί η διάψευση το ενδιαφέρον του κοινού έχει εξατμισθεί και το ψεύδος έχει κάνει ήδη την δουλειά του.
Ως μέθοδο τα «Fake news» μπορούμε να τα κατατάξουμε στην κατηγορία της προπαγάνδας των ψιθύρων. Ο ψίθυρος είναι το τρομερότερο μέσο προπαγάνδας. Η γρήγορη διάδοση των ψιθύρων ή αλλιώς των ψευδών ειδήσεων οφείλεται όχι τόσο στο μέσον διάδοσης αλλά στην τάση του ατόμου να επιθυμεί ως ψυχολογική ανάγκη να πει στο κοινωνικό του περιβάλλον κάτι που έμαθε.
Τα «Fake news» στην μορφή που υπάρχουν σήμερα και με τις μεθόδους που διαδίδονται πρωτοεμφανίστηκαν από τον Γκέμπελς. Αυτός πρώτος διατύπωσε το δόγμα ότι οι ψευδείς ειδήσεις ως κύριο σκοπό έχουν να φανατίζουν και να συντηρούν τον φανατισμό. Αυτό το καταλαβαίνουμε από τις πρόσφατες ψευδείς ειδήσεις που απευθύνονται σε ακροδεξιό ακροατήριο όπως : « Δια νόμου απαγορεύονται οι Ελληνικές σημαίες στα μπαλκόνια» ή το « Οι παράνομοι μετανάστες αντιδρούν γιατί δεν θέλουν τον σταυρό στην σημαία» κτλ.
Ο Χίτλερ είχε αληθινή αγάπη για τις ψευδείς ειδήσεις πράγμα το οποίο διατύπωσε στο «Ο Αγών μου» : « Το πιο ξεδιάντροπο ψέμα αφήνει πάντοτε ίχνη, ακόμα και αν εκμηδενισθεί. Πρόκειται για μια αλήθεια γνωστή σε όλους εκείνους που θεωρούνται ειδικοί στην τέχνη του ψεύδεστε και που εξακολουθούν να εργάζονται για την τελειοποίηση της».
Στην σημερινή εποχή του διαδικτύου τα «Fake news» κυβερνούν τον πλανήτη και αυτός που ξέρει να τα χειρίζεται είτε είναι οι Ρώσοι σε ΗΠΑ και ΕΕ είτε είναι σκοτεινές ακροδεξιές ή ακροαριστερές δυνάμεις είναι πάντα ένα βήμα μπροστά γιατί αυτές καθορίζουν την ατζέντα. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά που μπορούμε να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τις ψευδείς ειδήσεις και τις θεωρίες συνομωσίας που πηγάζουν από την ανθρώπινη αφέλεια.
Τα πράγματα στο μέλλον ίσως γίνουν πολύ χειρότερα πριν αρχίσουν να καλυτερεύουν και η πλάστιγγα πιθανόν στο άμεσο μέλλον να γύρει προς την πλευρά των προπαγανδιστών. Η αλήθεια μπορεί να μην υπερνικάει το ψέμα στις πλατιές μάζες αλλά οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να απαξιωθούν μόνον όταν απαξιωθεί η έννοια του αντισυστημικού στην συνείδηση του κόσμου. Τότε θα μπορέσουμε να πούμε ότι καταφέραμε μια πρώτη νίκη πάνω στα «Fake news».
Παύλος Αλεξιάδης, εφ. Liberal, 2/12/2018.
Μπορεί να θεωρούμε το φαινόμενο των «Fake news» κάτι το καινούριο που ξεπρόβαλε στην διεθνή σκακιέρα ως καπνός που σκέπασε τον κόσμο μετά την πυρκαγιά της οικονομικής ύφεσης, δεν είναι όμως έτσι. Οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν μια πανάρχαια μέθοδο παραπλάνησης και ελέγχου των μαζών. Ο Θεμιστοκλής, για παράδειγμα, με την χρήση ψευδών ειδήσεων εκκένωσε την Αθήνα και παρέσυρε τον Ξέρξη σε ναυμαχία στην Σαλαμίνα. Στην νεοελληνική ιστορία το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων δεν είναι άγνωστο.
Την πρώτη μεγάλη οργιαστική έξαρση αυτού του φαινομένου την συναντάμε για πρώτη φορά στην περίοδο του εθνικού διχασμού και του μεσοπολέμου. Τότε η κάθε πλευρά δημοσίευε ψευδείς ειδήσεις οι οποίες οδηγούσαν σε ακραίες καταστάσεις (Νοεμβριανά, Ιουλιανά 1919 κτλ.). Αυτή η κατάσταση έκανε την κυβέρνηση Βενιζέλου (1928-1932) να απαγορεύσει για πρώτη φορά με τον νόμο «περί τύπου» του 1931 την δημοσίευση και διασπορά ψευδών ειδήσεων. Οι παραβάτες τιμωρούνταν με φυλάκιση έως τριών μηνών ή σε χρηματική ποινή μέχρι 100 χιλιάδων δραχμών!
Η ψευδής είδηση ξεκινά συνήθως από ένα πραγματικό ή αληθοφανές γεγονός το οποίο παραμορφώνεται σκόπιμα, συνδέεται με άσχετα γεγονότα και παίρνει διαφορετική σημασία από εκείνη που έχει. Κάποτε βέβαια η ψευδής είδηση είναι εντελώς χαλκευμένη και εξωφρενική αλλά αυτό είναι σπανιότερο. Ασφαλώς μετά την δημοσίευση μίας ψευδούς ειδήσεως επακολουθεί η επίσημη διάψευση από τους αρμοδίους αλλά αυτή συνήθως μένει χωρίς αποτέλεσμα για δύο λόγους: Πρώτον ο διαψεύδων μοιάζει με «κατηγορούμενο» που «απολογείται» και άρα δεν γίνεται πιστευτός και δεύτερον έως ότου δημοσιευθεί η διάψευση το ενδιαφέρον του κοινού έχει εξατμισθεί και το ψεύδος έχει κάνει ήδη την δουλειά του.
Ως μέθοδο τα «Fake news» μπορούμε να τα κατατάξουμε στην κατηγορία της προπαγάνδας των ψιθύρων. Ο ψίθυρος είναι το τρομερότερο μέσο προπαγάνδας. Η γρήγορη διάδοση των ψιθύρων ή αλλιώς των ψευδών ειδήσεων οφείλεται όχι τόσο στο μέσον διάδοσης αλλά στην τάση του ατόμου να επιθυμεί ως ψυχολογική ανάγκη να πει στο κοινωνικό του περιβάλλον κάτι που έμαθε.
Τα «Fake news» στην μορφή που υπάρχουν σήμερα και με τις μεθόδους που διαδίδονται πρωτοεμφανίστηκαν από τον Γκέμπελς. Αυτός πρώτος διατύπωσε το δόγμα ότι οι ψευδείς ειδήσεις ως κύριο σκοπό έχουν να φανατίζουν και να συντηρούν τον φανατισμό. Αυτό το καταλαβαίνουμε από τις πρόσφατες ψευδείς ειδήσεις που απευθύνονται σε ακροδεξιό ακροατήριο όπως : « Δια νόμου απαγορεύονται οι Ελληνικές σημαίες στα μπαλκόνια» ή το « Οι παράνομοι μετανάστες αντιδρούν γιατί δεν θέλουν τον σταυρό στην σημαία» κτλ.
Ο Χίτλερ είχε αληθινή αγάπη για τις ψευδείς ειδήσεις πράγμα το οποίο διατύπωσε στο «Ο Αγών μου» : « Το πιο ξεδιάντροπο ψέμα αφήνει πάντοτε ίχνη, ακόμα και αν εκμηδενισθεί. Πρόκειται για μια αλήθεια γνωστή σε όλους εκείνους που θεωρούνται ειδικοί στην τέχνη του ψεύδεστε και που εξακολουθούν να εργάζονται για την τελειοποίηση της».
Στην σημερινή εποχή του διαδικτύου τα «Fake news» κυβερνούν τον πλανήτη και αυτός που ξέρει να τα χειρίζεται είτε είναι οι Ρώσοι σε ΗΠΑ και ΕΕ είτε είναι σκοτεινές ακροδεξιές ή ακροαριστερές δυνάμεις είναι πάντα ένα βήμα μπροστά γιατί αυτές καθορίζουν την ατζέντα. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά που μπορούμε να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τις ψευδείς ειδήσεις και τις θεωρίες συνομωσίας που πηγάζουν από την ανθρώπινη αφέλεια.
Τα πράγματα στο μέλλον ίσως γίνουν πολύ χειρότερα πριν αρχίσουν να καλυτερεύουν και η πλάστιγγα πιθανόν στο άμεσο μέλλον να γύρει προς την πλευρά των προπαγανδιστών. Η αλήθεια μπορεί να μην υπερνικάει το ψέμα στις πλατιές μάζες αλλά οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να απαξιωθούν μόνον όταν απαξιωθεί η έννοια του αντισυστημικού στην συνείδηση του κόσμου. Τότε θα μπορέσουμε να πούμε ότι καταφέραμε μια πρώτη νίκη πάνω στα «Fake news».
Παύλος Αλεξιάδης, εφ. Liberal, 2/12/2018.
Κεφάλαιο 2. Η είδηση και η εμπορευματοποίησή της
Στο παρόν κεφάλαιο, σκοπός είναι να εξεταστεί η μετάλλαξη της είδησης από προϊόν κάλυψης της ανάγκης για ενημέρωση σε ένα εμπορικό/εμπορευματοποιημένο προϊόν, με όλα τα χαρακτηριστικά που, είθισται, να ακολουθούν ένα προϊόν στη βάση των όρων του μάρκετινγκ: να είναι δηλαδή ελκυστικό στα ακροατήρια ( Manning, 2000). Στο πλαίσιο αυτό άλλωστε αναπτύχθηκε η λεγόμενη ενημερωδιασκέδαση, (infotainment) με όλα τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν, όπως είναι η πλαισίωση μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό, ιστορικό, κοινωνικό ή πολιτισμικό πλαίσιο, η προσωποποίηση, η δραματοποίηση και η κανονικοποίηση (Thussu, 2008 ; Πλειός, 2004). Η είδηση εν γένει, προκειμένου να αποκτήσει μεγάλο κοινό επομένως και ανάλογη αγοραστική αξία, κατά περίπτωση πλαισιώθηκε επιμελώς ώστε να της προσδοθεί αγωνία, δράμα, έγινε σκανδαλιστική, έξυπνη, αστεία. Η δε πολιτική είδηση, στο ίδιο ακριβώς μοτίβο, έγινε πιο εύκολη, κατανοητή, ανθρώπινη, ενδιαφέρουσα, αστεία, θέαμα, ‘’κλειδαρότρυπα’’ Παραμερίστηκε εν ολίγοις η πλευρά εκείνη της παρουσίασης πολιτικών αποφάσεων που έχουν αντίκτυπο σε κάθε κοινωνία, προκειμένου να προταχθούν λεπτομέρειες με μεγαλύτερη τηλεθέαση και περισσότερα αντίτυπα εφημερίδων (Brants & Neijens, 1998).
Ο μετασχηματισμός αυτός μελετήθηκε διεξοδικά από ακαδημαϊκούς στο ενημερωτικό τοπίο της Βρετανίας, όπου παράλληλα με την σοβαρή ενημέρωση (hard news), πορεύεται η ενημερωδιασκέδαση. Για παράδειγμα, το 2000, στο σύνολο των 19 εφημερίδων που κυκλοφορούν σε όλη την επικράτεια της Βρετανίας, οι πωλήσεις των έξι που ορίζονται ως tabloid και είναι οι πλέον δημοφιλείς, έχουν περίπου το ίδιο άθροισμα με τις πωλήσεις των εφημερίδων που απευθύνονται στη λεγόμενη ελίτ και τη μεσαία τάξη (McNair, 2000). Εστιάζοντας στο ελληνικό τοπίο, η εικόνα είναι πολύ πιο διαφορετική όπως θα εξεταστεί και στη συνέχεια, καθώς οι εφημερίδες και τα περιοδικά, με την επέκτασή τους, εμφανίστηκαν ανέτοιμα μάλλον, να προσαρμοστούν στην εποχή του διαδικτύου που ακολούθησε εκείνη της τηλεόρασης, υφιστάμενες τις συνέπειες απ’ όλα τα άλλα Μέσα Ενημέρωσης. Ως αποτέλεσμα, έκλεισαν εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας όπως η Ελευθεροτυπία, ενίοτε δε και μεγάλοι όμιλοι όπως για παράδειγμα, Γιαννίκου-Κουρή και Κωστόπουλου. (Λέανδρος, Παπαδοπούλου & Ψύλλα, 2011).
Λαμβάνοντας υπόψη την έκρηξη των ιδιωτικών Μέσων Ενημέρωσης τη δεκαετία του ’80, δεν θα ήταν υπερβολή να επισημανθεί πως τα ΜΜΕ λειτούργησαν και συνεχίζουν να λειτουργούν, ως ένα μεγάλο σχολείο για την κοινωνία (Ραμονέ, 1999 ; Λέανδρος, 2013). Για πολλούς ανθρώπους η πραγματικότητα που προβάλει η τηλεόραση είναι η 34 μόνη πραγματικότητα που γνωρίζουν, ακόμα και σήμερα. Όπως επισημαίνει ο Edwards (2001), αν η κάμερα δεν είναι παρούσα σε ένα γεγονός είναι σαν να μην έχει συμβεί, σαν να μην έχει γίνει διαδήλωση, σαν να μην έγιναν εκλογές, σαν να μην μίλησε ποτέ ένας υποψήφιος. Θέτει όμως παράλληλα κι ένα καίριο προβληματισμό. Όταν η κάμερα είναι τελικά παρούσα, ο θεατής έχει πράγματι την πλήρη εικόνα ενός γεγονότος ή μήπως έχει μονάχα του γεγονότος όπως έχει πλαισιωθεί από το εκάστοτε Μέσο; (Edwards, 2001). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κρίνεται χρήσιμο να εξεταστεί, καταρχάς η είδηση σε ένα ιδεατό περιβάλλον κι ακολούθως ο μετασχηματισμός της στο πλαίσιο της εμπορευματοποίησης των ΜΜΕ πριν διερευνηθεί η συν τω χρόνω μετατροπή της πολιτικής είδησης σε αντικείμενο συναλλαγής μεταξύ πολιτικής εξουσίας και ΜΜΕ, που ενδεχομένως τιτρώσκει μέρος της εγκυρότητάς της.
Ευτυχία Γαλώνη, απόσπασμα από διπλωματική εργασία με θέμα: ''Το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων Εμπορευματοποίηση και Νέα Μέσα'', μπορείτε να δείτε ολόκληρη την εργασία πατώντας εδώ.
Στο παρόν κεφάλαιο, σκοπός είναι να εξεταστεί η μετάλλαξη της είδησης από προϊόν κάλυψης της ανάγκης για ενημέρωση σε ένα εμπορικό/εμπορευματοποιημένο προϊόν, με όλα τα χαρακτηριστικά που, είθισται, να ακολουθούν ένα προϊόν στη βάση των όρων του μάρκετινγκ: να είναι δηλαδή ελκυστικό στα ακροατήρια ( Manning, 2000). Στο πλαίσιο αυτό άλλωστε αναπτύχθηκε η λεγόμενη ενημερωδιασκέδαση, (infotainment) με όλα τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν, όπως είναι η πλαισίωση μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό, ιστορικό, κοινωνικό ή πολιτισμικό πλαίσιο, η προσωποποίηση, η δραματοποίηση και η κανονικοποίηση (Thussu, 2008 ; Πλειός, 2004). Η είδηση εν γένει, προκειμένου να αποκτήσει μεγάλο κοινό επομένως και ανάλογη αγοραστική αξία, κατά περίπτωση πλαισιώθηκε επιμελώς ώστε να της προσδοθεί αγωνία, δράμα, έγινε σκανδαλιστική, έξυπνη, αστεία. Η δε πολιτική είδηση, στο ίδιο ακριβώς μοτίβο, έγινε πιο εύκολη, κατανοητή, ανθρώπινη, ενδιαφέρουσα, αστεία, θέαμα, ‘’κλειδαρότρυπα’’ Παραμερίστηκε εν ολίγοις η πλευρά εκείνη της παρουσίασης πολιτικών αποφάσεων που έχουν αντίκτυπο σε κάθε κοινωνία, προκειμένου να προταχθούν λεπτομέρειες με μεγαλύτερη τηλεθέαση και περισσότερα αντίτυπα εφημερίδων (Brants & Neijens, 1998).
Ο μετασχηματισμός αυτός μελετήθηκε διεξοδικά από ακαδημαϊκούς στο ενημερωτικό τοπίο της Βρετανίας, όπου παράλληλα με την σοβαρή ενημέρωση (hard news), πορεύεται η ενημερωδιασκέδαση. Για παράδειγμα, το 2000, στο σύνολο των 19 εφημερίδων που κυκλοφορούν σε όλη την επικράτεια της Βρετανίας, οι πωλήσεις των έξι που ορίζονται ως tabloid και είναι οι πλέον δημοφιλείς, έχουν περίπου το ίδιο άθροισμα με τις πωλήσεις των εφημερίδων που απευθύνονται στη λεγόμενη ελίτ και τη μεσαία τάξη (McNair, 2000). Εστιάζοντας στο ελληνικό τοπίο, η εικόνα είναι πολύ πιο διαφορετική όπως θα εξεταστεί και στη συνέχεια, καθώς οι εφημερίδες και τα περιοδικά, με την επέκτασή τους, εμφανίστηκαν ανέτοιμα μάλλον, να προσαρμοστούν στην εποχή του διαδικτύου που ακολούθησε εκείνη της τηλεόρασης, υφιστάμενες τις συνέπειες απ’ όλα τα άλλα Μέσα Ενημέρωσης. Ως αποτέλεσμα, έκλεισαν εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας όπως η Ελευθεροτυπία, ενίοτε δε και μεγάλοι όμιλοι όπως για παράδειγμα, Γιαννίκου-Κουρή και Κωστόπουλου. (Λέανδρος, Παπαδοπούλου & Ψύλλα, 2011).
Λαμβάνοντας υπόψη την έκρηξη των ιδιωτικών Μέσων Ενημέρωσης τη δεκαετία του ’80, δεν θα ήταν υπερβολή να επισημανθεί πως τα ΜΜΕ λειτούργησαν και συνεχίζουν να λειτουργούν, ως ένα μεγάλο σχολείο για την κοινωνία (Ραμονέ, 1999 ; Λέανδρος, 2013). Για πολλούς ανθρώπους η πραγματικότητα που προβάλει η τηλεόραση είναι η 34 μόνη πραγματικότητα που γνωρίζουν, ακόμα και σήμερα. Όπως επισημαίνει ο Edwards (2001), αν η κάμερα δεν είναι παρούσα σε ένα γεγονός είναι σαν να μην έχει συμβεί, σαν να μην έχει γίνει διαδήλωση, σαν να μην έγιναν εκλογές, σαν να μην μίλησε ποτέ ένας υποψήφιος. Θέτει όμως παράλληλα κι ένα καίριο προβληματισμό. Όταν η κάμερα είναι τελικά παρούσα, ο θεατής έχει πράγματι την πλήρη εικόνα ενός γεγονότος ή μήπως έχει μονάχα του γεγονότος όπως έχει πλαισιωθεί από το εκάστοτε Μέσο; (Edwards, 2001). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κρίνεται χρήσιμο να εξεταστεί, καταρχάς η είδηση σε ένα ιδεατό περιβάλλον κι ακολούθως ο μετασχηματισμός της στο πλαίσιο της εμπορευματοποίησης των ΜΜΕ πριν διερευνηθεί η συν τω χρόνω μετατροπή της πολιτικής είδησης σε αντικείμενο συναλλαγής μεταξύ πολιτικής εξουσίας και ΜΜΕ, που ενδεχομένως τιτρώσκει μέρος της εγκυρότητάς της.
Ευτυχία Γαλώνη, απόσπασμα από διπλωματική εργασία με θέμα: ''Το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων Εμπορευματοποίηση και Νέα Μέσα'', μπορείτε να δείτε ολόκληρη την εργασία πατώντας εδώ.
Γιατί έξυπνοι και μορφωμένοι άνθρωποι παραδίνονται στις θεωρίες συνωμοσίας;
Φοβάσαι. Όπως όλοι μας. Αγωνιάς για ένα αύριο που δεν βλέπεις, όσο κι αν προσπαθείς να το διακρίνεις μέσα στο σκοτάδι. Νιώθεις ανήμπορος, μικρός και αδύναμος και δεν το συνηθίζεις. Πίστεψε με, πανανθρώπινο είναι. Και το ζούμε όλοι καθημερινά, από την στιγμή που θα συνειδητοποιήσουμε τον εαυτό μας μέχρι το τέλος των ημερών μας.
Αισθάνεστε ότι βρίσκεστε στο έλεος αυτών των καταστάσεων, και το πακτωμένο άγχος σας, σας πειθαναγκάζει να αναζητήσετε έναν τρόπο να νοηματοδοτήσετε τα φαινόμενα. Αυτό σας δίνει την προσωρινή ανακούφιση ότι εφόσον γνωρίζετε την αλήθεια, σε κάποιο βαθμό, μη αποδεχόμενοι αυτό που φαίνεται, μπορείτε να ελέγξετε τις επιπτώσεις της πραγματικότητας πάνω σας, και να έχετε την αίσθηση ότι μπορείτε να τις ελέγξετε, να τις προβλέψετε, και να τις αποφύγετε. Πιστέψτε με, είναι μια ανάγκη που έχουμε όλοι.
Ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι με τους οποίους έχω συζητήσει κατά το παρελθόν, με αφορμή τα ξεσπάσματα συνωμοσιολογικών θεωριών της περιόδου των Capital Controls το 2015, και εκδηλώσεις του φαινομένου σε φίλους, συνεργάτες, και γνωστούς μου -ανθρώπους όλους με κάποια ευφυία, μόρφωση και καλλιέργεια που δεν ταίριαζε στον λόγο που αναπτύσσαν σε αυτά τα ζητήματα, μου ανέφεραν και ένα ακόμα χαρακτηριστικό. Η διαδικασία της αποδοχής μιας απίθανης θεωρίας και η στην συνέχεια αναπαραγωγή της, στο βαθμό που θα βρεί αποδοχή, περνά μέσα από τις διαδικασίες αναζήτησης κοινής ταυτότητας που δένει ομάδες και καθορισμένα κοινωνικά σύνολα, μεγαλώνοντας την αίσθηση της ασφάλειας, που ενστικτωδώς πάντοτε αναζητά ο άνθρωπος. Με δυό λόγια, προσπαθείτε να δομήσετε ενστικτωδώς ομάδες ομοίων, όταν νιώθετε μόνοι, μικροί και ευάλωτοι. Φυσικά το ζήτημα συνδέεται με την αυτοεκτίμηση που αντλείτε από την ταυτότητα αυτή και με την αίσθηση υπεροχής, αφού κατέχετε μια αλήθεια που δεν είναι κοινή γνώση / αποδοχή. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους που μίλησα, όλοι ανεξαιρέτως έχουμε αυτούς τους μηχανισμούς, και την προδιάθεση να κινηθούμε αναλογως. Απλώς κάποιοι από εμάς την έχουμε σε μικρότερο βαθμό, κάποιοι σε μεγαλύτερο, ενώ κάποιοι άλλοι έχουμε αναπτύξει ψυχαναλυτικές άμυνες, γνωσιακές διαδικασίες, ή/και μια ευρύτερη φιλοσοφική συγκρότηση που μας βοηθάει να ξεπερνάμε την φυσική τάση μας προς τούτο.
Οι συνωμοσιολογικές θεωρίες βασίζονται περεταίρω σε δύο άλλες ψυχολογικές διαδικασίες, που δυσλειτουργούν όταν βρισκόμαστε υπό πίεση. Το σφάλμα της αναλογικότητας και το σφάλμα της επιβεβαίωσης. Σφάλμα αναλογικότητας είναι η τάση που έχουμε όλοι να θεωρούμε πως αν κάτι απλό, όπως για παράδειγμα ένας κοινός ιός, αποτελεί κίνδυνο τέτοια κλίμακας ώστε είναι σε θέση να μας αφανίσει, να αναζητούμε μια κρυμμένη αλήθεια τόσο μεγάλη ώστε να δικαιολογεί το αποτέλεσμα που βιώνουμε. Σφάλμα επιβεβαίωσης, είναι η τάση να απορρίπτουμε ερμηνείες μη συμβατές με την άποψη μας, ιδίως όταν αυτή είναι μια "κρυμμένη αλήθεια", η αποκάλυψη και η κατανόηση της οποίας από πλευράς μας μας καθιστά εξυπνότερους, ισχυρότερους, σε κάθε περίπτωση μας κάνει να αισθανόμαστε ότι έχουμε τον έλεγχο της μοίρας μας.
Σε κοινωνικό επίπεδο, η διάδοση ανυπόστατων φημών σε βαθμό μαζικής υστερίας δεν είναι καθόλου νέο φαινόμενο. Μάλιστα, συγκεκριμένες συνωμοσίες εξαφανίζονται και επανεμφανίζονται δεκαετίες αργότερα, εντός του ίδιου πλαισίου σκέψης, ή εντός ενός εντελώ διαφορετικού, Και αν παφασίσετε να ερευνήσετε διεξδικά το θέμα, είναι σίγουρο ότι θα βρείτε πως ο Δυτικός Πολιτισμος στο σύνολο του πιστεύει σε συνωμοσίες με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε και σήμερα, διαπιστώσιμα και αποδείξιμα με ιστορικά τεκμήρια, τουλάχιστον εδώ και 300 χρόνια! Συνεπώς, ο σιχυρισμός ότι για την εμφάνιση των θεωριών συνωμοσίας ευθύνονται κατά κύριο λόγο τα social media, είναι εκτός από ανυπόστατος, και απληροφόρητος. Τα social media απλώς είναι ο φορέας:η ευπιστία μας, κατά τα όσα περιγράφω πιο πάνω, είναι η αρρώστια. Αν θέλουμε να καυταπολεμήσουμε το φαινόμενο, πρέπει να βρούμε τρόπους να περιορίσουμε ή να ιάσουμε την αρρώστια, όχι να "χτυπήσουμε" τον φορέα. Αν το πραξουμε, πέραν της αδυναμίας του εγχειρήματος, η αρρώστια μας θα βρει άλλον φορέα διάδοσης και θα συνεχίσει απτόητη.
Σε προσωπικό επίπεδο, η αποδοχή του ανθρώπου, η στήριξη του, η κοινή φιλική κουβέντα, η αναζήτηση άλλων κοινών πέρα από την θεωρία συνωμοσίας που θέλει οπωσδήποτε να πείσει, με άλλα λόγια η ουσιαστική επικοινωνια μαζι με λίγη παραπάνω προσοχή και έννοια των ανθρώπων σας που ολισθαίνουν προς τέτοιες πρακτικές, δεν ξέρω αν μπορούν να λύσουν το ζήτημα, μπορούν όμως σίγουρα να βοηθήσουν.
Πάρης Καπράλος, 2/4/2020, πηγή: https://pariskapralos.blogspot.com/2020/04/blog-post.html?fbclid=IwAR3zMHvDCjEjSjxolcNTbKdVK6_gX1uZupMPqPtD4dMwrUHKyqlWwd-wTa8
Φοβάσαι. Όπως όλοι μας. Αγωνιάς για ένα αύριο που δεν βλέπεις, όσο κι αν προσπαθείς να το διακρίνεις μέσα στο σκοτάδι. Νιώθεις ανήμπορος, μικρός και αδύναμος και δεν το συνηθίζεις. Πίστεψε με, πανανθρώπινο είναι. Και το ζούμε όλοι καθημερινά, από την στιγμή που θα συνειδητοποιήσουμε τον εαυτό μας μέχρι το τέλος των ημερών μας.
Αισθάνεστε ότι βρίσκεστε στο έλεος αυτών των καταστάσεων, και το πακτωμένο άγχος σας, σας πειθαναγκάζει να αναζητήσετε έναν τρόπο να νοηματοδοτήσετε τα φαινόμενα. Αυτό σας δίνει την προσωρινή ανακούφιση ότι εφόσον γνωρίζετε την αλήθεια, σε κάποιο βαθμό, μη αποδεχόμενοι αυτό που φαίνεται, μπορείτε να ελέγξετε τις επιπτώσεις της πραγματικότητας πάνω σας, και να έχετε την αίσθηση ότι μπορείτε να τις ελέγξετε, να τις προβλέψετε, και να τις αποφύγετε. Πιστέψτε με, είναι μια ανάγκη που έχουμε όλοι.
Ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι με τους οποίους έχω συζητήσει κατά το παρελθόν, με αφορμή τα ξεσπάσματα συνωμοσιολογικών θεωριών της περιόδου των Capital Controls το 2015, και εκδηλώσεις του φαινομένου σε φίλους, συνεργάτες, και γνωστούς μου -ανθρώπους όλους με κάποια ευφυία, μόρφωση και καλλιέργεια που δεν ταίριαζε στον λόγο που αναπτύσσαν σε αυτά τα ζητήματα, μου ανέφεραν και ένα ακόμα χαρακτηριστικό. Η διαδικασία της αποδοχής μιας απίθανης θεωρίας και η στην συνέχεια αναπαραγωγή της, στο βαθμό που θα βρεί αποδοχή, περνά μέσα από τις διαδικασίες αναζήτησης κοινής ταυτότητας που δένει ομάδες και καθορισμένα κοινωνικά σύνολα, μεγαλώνοντας την αίσθηση της ασφάλειας, που ενστικτωδώς πάντοτε αναζητά ο άνθρωπος. Με δυό λόγια, προσπαθείτε να δομήσετε ενστικτωδώς ομάδες ομοίων, όταν νιώθετε μόνοι, μικροί και ευάλωτοι. Φυσικά το ζήτημα συνδέεται με την αυτοεκτίμηση που αντλείτε από την ταυτότητα αυτή και με την αίσθηση υπεροχής, αφού κατέχετε μια αλήθεια που δεν είναι κοινή γνώση / αποδοχή. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους που μίλησα, όλοι ανεξαιρέτως έχουμε αυτούς τους μηχανισμούς, και την προδιάθεση να κινηθούμε αναλογως. Απλώς κάποιοι από εμάς την έχουμε σε μικρότερο βαθμό, κάποιοι σε μεγαλύτερο, ενώ κάποιοι άλλοι έχουμε αναπτύξει ψυχαναλυτικές άμυνες, γνωσιακές διαδικασίες, ή/και μια ευρύτερη φιλοσοφική συγκρότηση που μας βοηθάει να ξεπερνάμε την φυσική τάση μας προς τούτο.
Οι συνωμοσιολογικές θεωρίες βασίζονται περεταίρω σε δύο άλλες ψυχολογικές διαδικασίες, που δυσλειτουργούν όταν βρισκόμαστε υπό πίεση. Το σφάλμα της αναλογικότητας και το σφάλμα της επιβεβαίωσης. Σφάλμα αναλογικότητας είναι η τάση που έχουμε όλοι να θεωρούμε πως αν κάτι απλό, όπως για παράδειγμα ένας κοινός ιός, αποτελεί κίνδυνο τέτοια κλίμακας ώστε είναι σε θέση να μας αφανίσει, να αναζητούμε μια κρυμμένη αλήθεια τόσο μεγάλη ώστε να δικαιολογεί το αποτέλεσμα που βιώνουμε. Σφάλμα επιβεβαίωσης, είναι η τάση να απορρίπτουμε ερμηνείες μη συμβατές με την άποψη μας, ιδίως όταν αυτή είναι μια "κρυμμένη αλήθεια", η αποκάλυψη και η κατανόηση της οποίας από πλευράς μας μας καθιστά εξυπνότερους, ισχυρότερους, σε κάθε περίπτωση μας κάνει να αισθανόμαστε ότι έχουμε τον έλεγχο της μοίρας μας.
Σε κοινωνικό επίπεδο, η διάδοση ανυπόστατων φημών σε βαθμό μαζικής υστερίας δεν είναι καθόλου νέο φαινόμενο. Μάλιστα, συγκεκριμένες συνωμοσίες εξαφανίζονται και επανεμφανίζονται δεκαετίες αργότερα, εντός του ίδιου πλαισίου σκέψης, ή εντός ενός εντελώ διαφορετικού, Και αν παφασίσετε να ερευνήσετε διεξδικά το θέμα, είναι σίγουρο ότι θα βρείτε πως ο Δυτικός Πολιτισμος στο σύνολο του πιστεύει σε συνωμοσίες με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε και σήμερα, διαπιστώσιμα και αποδείξιμα με ιστορικά τεκμήρια, τουλάχιστον εδώ και 300 χρόνια! Συνεπώς, ο σιχυρισμός ότι για την εμφάνιση των θεωριών συνωμοσίας ευθύνονται κατά κύριο λόγο τα social media, είναι εκτός από ανυπόστατος, και απληροφόρητος. Τα social media απλώς είναι ο φορέας:η ευπιστία μας, κατά τα όσα περιγράφω πιο πάνω, είναι η αρρώστια. Αν θέλουμε να καυταπολεμήσουμε το φαινόμενο, πρέπει να βρούμε τρόπους να περιορίσουμε ή να ιάσουμε την αρρώστια, όχι να "χτυπήσουμε" τον φορέα. Αν το πραξουμε, πέραν της αδυναμίας του εγχειρήματος, η αρρώστια μας θα βρει άλλον φορέα διάδοσης και θα συνεχίσει απτόητη.
Σε προσωπικό επίπεδο, η αποδοχή του ανθρώπου, η στήριξη του, η κοινή φιλική κουβέντα, η αναζήτηση άλλων κοινών πέρα από την θεωρία συνωμοσίας που θέλει οπωσδήποτε να πείσει, με άλλα λόγια η ουσιαστική επικοινωνια μαζι με λίγη παραπάνω προσοχή και έννοια των ανθρώπων σας που ολισθαίνουν προς τέτοιες πρακτικές, δεν ξέρω αν μπορούν να λύσουν το ζήτημα, μπορούν όμως σίγουρα να βοηθήσουν.
Πάρης Καπράλος, 2/4/2020, πηγή: https://pariskapralos.blogspot.com/2020/04/blog-post.html?fbclid=IwAR3zMHvDCjEjSjxolcNTbKdVK6_gX1uZupMPqPtD4dMwrUHKyqlWwd-wTa8