Οδηγίες προς τον αναγνώστη:
- Με μπλε χρώμα υπογραμμίζονται: τα πραγματολογικά και ιδεολογικά ερμηνευτικά σχόλια.
- Με πράσινο χρώμα υπογραμμίζονται: οι τρόποι πειθούς και οι ρητορικές τεχνικές του Λυσία.
- Με κόκκινο χρώμα υπογραμμίζονται: τα στοιχεία παθοποιίας και ηθοποιίας.
Λυσίας, Υπέρ Μαντιθέου, παράγραφοι 18-19
Αρχαίο κείμενο |
Μετάφραση |
[18] Τῶν τοίνυν ἄλλων στρατειῶν καὶ φρουρῶν |
Λοιπόν, από τις υπόλοιπες εκστρατείες και φυλάξεις φρουρίων |
οὐδεμιᾶς ἀπελείφθην πώποτε, |
ποτέ ως τώρα δεν απουσίασα από καμιά |
ἀλλὰ πάντα τὸν χρόνον διατετέλεκα μετὰ τῶν πρώτων μὲν τὰς ἐξόδους ποιούμενος, |
αλλά πάντα εκστράτευα με τους πρώτους |
μετὰ τῶν τελευταίων δὲ ἀναχωρῶν. |
και αποχωρούσα με τους τελευταίους. |
καίτοι χρὴ τοὺς φιλοτίμως καὶ κοσμίως πολιτευομένους |
Πρέπει, λοιπόν, αυτούς που αναμιγνύονται στα πολιτικά με φιλοτιμία και με ευπρέπεια |
ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν, |
να εξετάζετε με τέτοια κριτήρια, |
ἀλλ’ οὐκ εἴ τις κομᾷ, διὰ τοῦτο μισεῖν |
και όχι, αν κάποιος είναι μακρυμάλλης, να τον μισείτε γι' αυτό το λόγο. |
τὰ μὲν γὰρ τοιαῦτα ἐπιτηδεύματα |
Γιατί, αυτού του είδους οι συνήθειες |
οὔτε τοὺς ἰδιώτας οὔτε τὸ κοινὸν τῆς πόλεως βλάπτει, |
δε βλάπτουν ούτε τους απλούς πολίτες ούτε τις αρχές της πόλης, |
ἐκ δὲ τῶν κινδυνεύειν ἐθελόντων πρὸς τοὺς πολεμίους |
όμως από εκείνους τους πολίτες, που είναι αποφασισμένοι να κινδυνεύουν απέναντι στους εχθρούς, |
ἅπαντες ὑμεῖς ὠφελεῖσθε. |
όλοι σας γενικά ωφελείστε. |
τῶν τοίνυν ἄλλων στρατειῶν: Αυτές είναι μικρότερες στρατιωτικές κινήσεις των Αθηναίων μετά τη μάχη της Νεμέας (394 π.Χ.), που διήρκεσαν το πολύ μέχρι το θάνατο του Θρασύβουλου (389 π.Χ.), χρονικό όριο μετά το οποίο δε θεωρούμε πιθανό να εκφωνήθηκε ο λόγος, αφού ο Μαντίθεος επιτιμά το Θρασύβουλο και δεν μπορεί να τον επιτιμά με αυτό τον τρόπο αν είναι νεκρός.
φρουρῶν: Μπορεί οι Αθηναίοι να ηττήθηκαν στη μάχη της Νεμέας, αλλά δεν έπαψαν να υπερασπίζονται την πατρίδα τους. Είδαμε άλλωστε ότι αμέσως μετά την ήττα τους στη Νεμέα απέκλεισαν τον ισθμό, για να μην πάει ο Αγησίλαος στη Βοιωτία. Συνέχισαν λοιπόν να φυλάνε τα φρούριά τους στην περιφέρεια της Αττικής, που πρέπει να τη φανταζόμαστε σαν ένα μεγάλο στρατόπεδο χωρίς περίφραξη, αλλά και να βοηθούν τους συμμάχους τους σε αντίστοιχες δικές τους ανάγκες. Φρουρά είναι και η ενέργεια της φρούρησης και το σύνολο των στρατιωτών που την εκτελούν.
μετὰ τῶν τελευταίων δὲ ἀναχωρῶν: Αποδεικνύει την προθυμία με την οποία, όπως είπε στην προηγούμενη ενότητα, εκπλήρωνε τις συμβατικές υποχρεώσεις του (τὰ προσταττόμενα). Κυρίως όμως με τη συμπεριφορά του αυτή ο Μαντίθεος γινόταν παράδειγμα για μίμηση μέσα στο τάγμα του, κάτι πολύ σημαντικό για σύνολα στα οποία λειτουργεί καθοριστικά το συλλογικό συναίσθημα.
χρὴ τοὺς φιλοτίμως καὶ κοσμίως πολιτευομένους ἐκ τῶν τοιοῦτων σκοπεῖν: Το "τῶν τοιούτων" αντιπροσωπεύει τη στάση κάθε πολίτη απέναντι στις στρατιωτικές ανάγκες της πατρίδας και πρέπει αυτό να είναι το κριτήριο για το αν «ἐπολιτεύθη φιλοτίμως καὶ κοσμίως» ή όχι.
εἴ τις κομᾷ: και σήμερα, δυστυχώς, βασιζόμαστε σε μεμονωμένα στοιχεία της εξωτερικής εμφάνισης των άλλων, για να εκφράσουμε αυθαίρετες γενικές κρίσεις για το πρόσωπό τους. Ο Μαντίθεος, αν και δημοκρατικός στα πολιτικά φρονήματα, συμπαθούσε τις λακωνικές ηθικές αρχές και συνήθειες στο καθημερινό τρόπο ζωής, γι’ αυτό και άφηνε μακριά μαλλιά. Ήταν άλλωστε πολύ φυσικό σε μια δημοκρατική κοινωνία, όπως η αθηναϊκή, στην οποία η ελευθεριότητα ήταν ο κανόνας, να υπάρχει και το συντηρητικό πνεύμα ως εξαίρεση.
διὰ τοῦτο μισεῖν: Ο Μαντίθεος έχει φρόνημα υψηλό, ηρωικό και ανυπότακτο, όπως αυτό ήδη φάνηκε στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εκείνος άρχιζε να αγωνίζεται από εκεί όπου οι άλλοι σταματούσαν. Είναι πολύ φυσικό λοιπόν η διάκρισή του αυτή να συνοδεύεται και από κάποια απλή και ανώδυνη ηθικά εκκεντρικότητα. Ενώ οι συμπολίτες του έχουν κοντά μαλλιά, αυτός έχει μακριά, όπως οι Λακεδαιμόνιοι. Ζητάει να του αναγνωριστεί αυτό ως δικαίωμα της προσωπικής ιδιωτικής του ζωής και να μην αποτελέσει κριτήριο για τους βουλευτές, όταν θα κρίνουν το χαρακτήρα του και την ποιότητά του ως πολίτη.
ὠφελεῖσθε: Ο Μαντίθεος έχει το θάρρος της γνώμης του. Δε διστάζει μπροστά στους βουλευτές που τον κρίνου να κοινοποιήσει τις πεποιθήσεις του σχετικά με τη ηθικά κριτήρια που ορίζουν τις αξίες της ζωής, με κίνδυνο μάλιστα να θεωρηθεί ότι κάνει υποδείξεις. Αυτό που τον ενδιαφέρει πρωτίστως είναι να μη θεωρηθεί στο μέλλον ότι κάποτε εξαπάτησε τους βουλευτές, για να επικυρώσουν την εκλογή του. Αναφέρεται στο κλασικό δίδυμο των εννοιών φαίνεσθαι (=εξωτερική εμφάνιση, παρουσιαστικό) και είναι (= ηθική συγκρότηση, χαρακτήρας) και δηλώνει ευθέως ότι η εξαπάτηση από το φαίνεσθαι οδηγεί συνήθως σε επισφαλείς κρίσεις και, το χειρότερο, σε ζημιογόνες για την πολιτεία αποφάσεις και πράξεις. Αντιθέτως το είναι αποτελεί το μόνο ασφαλές θεμέλιο, για να στηρίξει κανείς τους συλλογισμούς του και για να κάνει τις επιλογές του. Οι άνθρωποι του φαίνεσθαι συνήθως εξαπατούν και βλάπτουν, ενώ οι άνθρωποι του είναι τιμούν και ευεργετούν.
φρουρῶν: Μπορεί οι Αθηναίοι να ηττήθηκαν στη μάχη της Νεμέας, αλλά δεν έπαψαν να υπερασπίζονται την πατρίδα τους. Είδαμε άλλωστε ότι αμέσως μετά την ήττα τους στη Νεμέα απέκλεισαν τον ισθμό, για να μην πάει ο Αγησίλαος στη Βοιωτία. Συνέχισαν λοιπόν να φυλάνε τα φρούριά τους στην περιφέρεια της Αττικής, που πρέπει να τη φανταζόμαστε σαν ένα μεγάλο στρατόπεδο χωρίς περίφραξη, αλλά και να βοηθούν τους συμμάχους τους σε αντίστοιχες δικές τους ανάγκες. Φρουρά είναι και η ενέργεια της φρούρησης και το σύνολο των στρατιωτών που την εκτελούν.
μετὰ τῶν τελευταίων δὲ ἀναχωρῶν: Αποδεικνύει την προθυμία με την οποία, όπως είπε στην προηγούμενη ενότητα, εκπλήρωνε τις συμβατικές υποχρεώσεις του (τὰ προσταττόμενα). Κυρίως όμως με τη συμπεριφορά του αυτή ο Μαντίθεος γινόταν παράδειγμα για μίμηση μέσα στο τάγμα του, κάτι πολύ σημαντικό για σύνολα στα οποία λειτουργεί καθοριστικά το συλλογικό συναίσθημα.
χρὴ τοὺς φιλοτίμως καὶ κοσμίως πολιτευομένους ἐκ τῶν τοιοῦτων σκοπεῖν: Το "τῶν τοιούτων" αντιπροσωπεύει τη στάση κάθε πολίτη απέναντι στις στρατιωτικές ανάγκες της πατρίδας και πρέπει αυτό να είναι το κριτήριο για το αν «ἐπολιτεύθη φιλοτίμως καὶ κοσμίως» ή όχι.
εἴ τις κομᾷ: και σήμερα, δυστυχώς, βασιζόμαστε σε μεμονωμένα στοιχεία της εξωτερικής εμφάνισης των άλλων, για να εκφράσουμε αυθαίρετες γενικές κρίσεις για το πρόσωπό τους. Ο Μαντίθεος, αν και δημοκρατικός στα πολιτικά φρονήματα, συμπαθούσε τις λακωνικές ηθικές αρχές και συνήθειες στο καθημερινό τρόπο ζωής, γι’ αυτό και άφηνε μακριά μαλλιά. Ήταν άλλωστε πολύ φυσικό σε μια δημοκρατική κοινωνία, όπως η αθηναϊκή, στην οποία η ελευθεριότητα ήταν ο κανόνας, να υπάρχει και το συντηρητικό πνεύμα ως εξαίρεση.
διὰ τοῦτο μισεῖν: Ο Μαντίθεος έχει φρόνημα υψηλό, ηρωικό και ανυπότακτο, όπως αυτό ήδη φάνηκε στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εκείνος άρχιζε να αγωνίζεται από εκεί όπου οι άλλοι σταματούσαν. Είναι πολύ φυσικό λοιπόν η διάκρισή του αυτή να συνοδεύεται και από κάποια απλή και ανώδυνη ηθικά εκκεντρικότητα. Ενώ οι συμπολίτες του έχουν κοντά μαλλιά, αυτός έχει μακριά, όπως οι Λακεδαιμόνιοι. Ζητάει να του αναγνωριστεί αυτό ως δικαίωμα της προσωπικής ιδιωτικής του ζωής και να μην αποτελέσει κριτήριο για τους βουλευτές, όταν θα κρίνουν το χαρακτήρα του και την ποιότητά του ως πολίτη.
ὠφελεῖσθε: Ο Μαντίθεος έχει το θάρρος της γνώμης του. Δε διστάζει μπροστά στους βουλευτές που τον κρίνου να κοινοποιήσει τις πεποιθήσεις του σχετικά με τη ηθικά κριτήρια που ορίζουν τις αξίες της ζωής, με κίνδυνο μάλιστα να θεωρηθεί ότι κάνει υποδείξεις. Αυτό που τον ενδιαφέρει πρωτίστως είναι να μη θεωρηθεί στο μέλλον ότι κάποτε εξαπάτησε τους βουλευτές, για να επικυρώσουν την εκλογή του. Αναφέρεται στο κλασικό δίδυμο των εννοιών φαίνεσθαι (=εξωτερική εμφάνιση, παρουσιαστικό) και είναι (= ηθική συγκρότηση, χαρακτήρας) και δηλώνει ευθέως ότι η εξαπάτηση από το φαίνεσθαι οδηγεί συνήθως σε επισφαλείς κρίσεις και, το χειρότερο, σε ζημιογόνες για την πολιτεία αποφάσεις και πράξεις. Αντιθέτως το είναι αποτελεί το μόνο ασφαλές θεμέλιο, για να στηρίξει κανείς τους συλλογισμούς του και για να κάνει τις επιλογές του. Οι άνθρωποι του φαίνεσθαι συνήθως εξαπατούν και βλάπτουν, ενώ οι άνθρωποι του είναι τιμούν και ευεργετούν.
Αρχαίο κείμενο |
Μετάφραση |
[19] ὥστε οὐκ ἄξιον ἀπ’ ὄψεως, |
Επομένως δεν αξίζει από την εξωτερική του εμφάνιση, |
ὦ βουλή, οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν |
κύριοι βουλευτές, ούτε να αγαπάμε ούτε να μισούμε |
οὐδένα, ἀλλ’ ἐκ τῶν ἔργων σκοπεῖν. |
κανέναν, αλλά να (τον) κρίνουμε από τις πράξεις (του). |
πολλοὶ μὲν γὰρ μικρὸν διαλεγόμενοι καὶ κοσμίως ἀμπεχόμενοι |
Γιατί πολλοί, ενώ μιλούν χαμηλόφωνα και ντύνονται καθωσπρέπει, |
ἕτεροι δὲ τῶν τοιούτων ἀμελοῦντες |
ενώ άλλοι, παρόλο που παραμελούν αυτά, |
πολλὰ κἀγαθὰ ὑμᾶς εἰσιν εἰργασμένοι. |
έχουν κάνει σε σας πολλά καλά. |
οὐκ ἄξιον ἀπ’ ὄψεως οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν οὐδένα: Η εξωτερική εμφάνιση δεν είναι αμελητέα. Είναι όμως ενδεικτική μιας μόνο πλευράς του ανθρώπου και επομένως όχι αρκετή για να την εμπιστευτεί κανείς και να διατυπώσει γενικά και ασφαλή συμπεράσματα που αφορούν μια προσωπικότητα στο σύνολό της και μάλιστα την ηθική της ποιότητα.
μικρὸν διαλεγόμενοι: Η πολυλογία, η αδολεσχία ή η αμετροέπεια, όπως λεγόταν στο παρελθόν, δε χαρακτηρίστηκε ποτέ θετικά. Αντιθέτως, το μέτρο στο λόγο επαινέθηκε. Οι πολυλογάδες ήταν κατά κανόνα ελλιπούς αγωγής, ενώ οι λιγομίλητοι ευγενείς στους τρόπους.
κοσμίως ἀμπεχόμενοι: Ο χαρούμενος ντύνεται συνήθως όμορφα, για να δείξει τη χαρά του. Ο αξιοπρεπείς και ευγενής στους τρόπους, επίσης. Δεν ισχύει όμως αυτό και αντιστρόφως. Καθένας που ντύνεται όμορφα δεν είναι οπωσδήποτε ευγενής, αξιοπρεπής ή χαρούμενος. Μπορεί να είναι μεγάλος υποκριτής και υστερόβουλος και να μεταχειρίζεται το ωραίο ντύσιμο ως εργαλείο απάτης σε βάρος των άλλων.
ἕτεροι δὲ τῶν τοιούτων ἀμελοῦντες: Ο Μαντίθεος αναφέρεται εδώ στον εαυτό του, επειδή είχε μακριά μαλλιά και δεν πρόσεχε γενικότερα την εξωτερική του εμφάνιση.
ὑμᾶς: Ο Μαντίθεος δεν χρησιμοποιεί εδώ α' πληθυντίκό, αν και τα καλά που έκανε για την πατρίδα του δεν τα έκανε μόνο για να οφεληθούν οι βουλευτές που τώρα τον κρίνουν αλλά και ο ίδιος ως πολίτης. Το β' πληθυντικό εδώ αποσκοπεί στο να δημιουργήσει στους βουλευτές την αίσθηση ότι όσα λέει τους αφερούν άμεσα και να σχηματίσουν μια θετική εντύπωση απέναντί του.
μικρὸν διαλεγόμενοι: Η πολυλογία, η αδολεσχία ή η αμετροέπεια, όπως λεγόταν στο παρελθόν, δε χαρακτηρίστηκε ποτέ θετικά. Αντιθέτως, το μέτρο στο λόγο επαινέθηκε. Οι πολυλογάδες ήταν κατά κανόνα ελλιπούς αγωγής, ενώ οι λιγομίλητοι ευγενείς στους τρόπους.
κοσμίως ἀμπεχόμενοι: Ο χαρούμενος ντύνεται συνήθως όμορφα, για να δείξει τη χαρά του. Ο αξιοπρεπείς και ευγενής στους τρόπους, επίσης. Δεν ισχύει όμως αυτό και αντιστρόφως. Καθένας που ντύνεται όμορφα δεν είναι οπωσδήποτε ευγενής, αξιοπρεπής ή χαρούμενος. Μπορεί να είναι μεγάλος υποκριτής και υστερόβουλος και να μεταχειρίζεται το ωραίο ντύσιμο ως εργαλείο απάτης σε βάρος των άλλων.
ἕτεροι δὲ τῶν τοιούτων ἀμελοῦντες: Ο Μαντίθεος αναφέρεται εδώ στον εαυτό του, επειδή είχε μακριά μαλλιά και δεν πρόσεχε γενικότερα την εξωτερική του εμφάνιση.
ὑμᾶς: Ο Μαντίθεος δεν χρησιμοποιεί εδώ α' πληθυντίκό, αν και τα καλά που έκανε για την πατρίδα του δεν τα έκανε μόνο για να οφεληθούν οι βουλευτές που τώρα τον κρίνουν αλλά και ο ίδιος ως πολίτης. Το β' πληθυντικό εδώ αποσκοπεί στο να δημιουργήσει στους βουλευτές την αίσθηση ότι όσα λέει τους αφερούν άμεσα και να σχηματίσουν μια θετική εντύπωση απέναντί του.
Έντεχνες πίστεις
Ενθυμήματα - ηθοποιία
Η ενότητα αυτή είναι ανακεφαλαιωτική της προηγούμενης και ως ένα βαθμό συμπληρωματική της. Οι υπαινιγμοί για τους ανθρώπους του φαίνεσθαι διατυπώνονται τώρα ευθέως. Ο Μαντίθεος δεν χάνει την ευκαιρία:
α) να υποδείξει ξανά στους βουλευτές το κριτήριο στο οποίο πρέπει να βασιστούν, για να οδηγηθούν σε απόφαση και
β) να τους υπενθυμίσει εμμέσως τις ευεργεσίες του προς το κοινωνικό σύνολο.
Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί είναι τα εξής:
Η ενότητα αυτή είναι ανακεφαλαιωτική της προηγούμενης και ως ένα βαθμό συμπληρωματική της. Οι υπαινιγμοί για τους ανθρώπους του φαίνεσθαι διατυπώνονται τώρα ευθέως. Ο Μαντίθεος δεν χάνει την ευκαιρία:
α) να υποδείξει ξανά στους βουλευτές το κριτήριο στο οποίο πρέπει να βασιστούν, για να οδηγηθούν σε απόφαση και
β) να τους υπενθυμίσει εμμέσως τις ευεργεσίες του προς το κοινωνικό σύνολο.
Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί είναι τα εξής:
- Δεν απουσίασε από καμιά από τις υπόλοιπες εκστρατείες και φυλάξεις φρουρίων, πράγμα που αποκαλύπτει για μια ακόμη φορά την προσήλωσή του στο ιδανικό της πατρίδας.
- Πάντα πήγαινε στη μάχη πρώτος και έφευγε τελευταίος, πράξη που τονίζει και πάλι τη γενναιότητα και την αυτοθυσία του.
- Δεν είναι δίκαιο να στέκεται κανείς στο φαινόμενο και να κρίνει τον Μαντίθεο επειδή έχει μακριά μαλλιά, αλλά θα πρέπει να εξετάζει το ήθος του και τις έμπρακτες υπηρεσίες του στην πόλη του. Με το επιχείρημα αυτό προσπαθεί να ανασκευάσει την εικόνα που οι βουλευτές μπορεί να έχουν γι' αυτόν κρίνοντάς τον από την εξωτερική εμφάνιση. Θυμίζει στους βουλευτές ότι δεν είναι σοφό να κρίνουν κάποιον βασισμένοι σε στερεότυπα, αλλά να εξετάζουν τις πράξεις και το πραγματικό ήθος του καθενός.
Λεξιλογικά
- άμελέω, -ῶ > αµέλεια, ανεµελιά, αµελητέος, ανέµελος, παραµελώ. Συν.: ῥαθυμῶ, Αντ.: ἐπιμελοῦμαι, κήδοµαι, φροντίζω.
- βλάπτω > βλάβη, βλαπτικότητα, φρενοβλάβεια, αβλαβής, βλαπτικός, επιβλαβής, βλαπτικά. Συν.: ἀδικῶ, κακουργῶ, λυμναίνομαι, Αντ.: λυσιτελῶ, ὠφελῶ
- ἐθέλω > θέληση, θέληµα, εθελοντής, εθελοντικός, εθελούσιος, εθελοτυφλώ, άθελα. Συν.: βούλομαι, ἐπιθυμῶ, ποθῶ, ὀρέγομαι
- ἐργάζομαι > εργαλείο, εργάτης, εργασία, εργατικός, ακατέργαστος, επεξεργάζοµαι, κατεργάζοµαι, συνεργάζοµαι. Συν.: δρῶ, ποιῶ, πράττω, Αντ.: ἀδρανῶ, ἀργῶ
- κομάω, -ῶ > κόµη, κοµήτης κόµµωση, κοµµωτής, κοµµωτήριο, συγκοµιδή, κοµψός, κοµψά
- μισέω, -ῶ > µίσος, µισητός, µισαλλοδοξώ. Συν.: ἀποστρέφομαι, ἐχθαίρω, Αντ.: ἀγαπῶ, ἀσπάζομαι, φιλῶ
- πολιτεύω > πολιτεία, πολίτευµα, πολιτευτής, αντιπολίτευση, πολιτειακός, πολιτικός, πολιτεύοµαι, πολιτικολογώ, πολιτικοποιούµαι.
- τελέω, -ῶ > αποτέλεσµα, επιτέλεση, τελετή, τελεστήριο, αποτελώ, συντελώ.
- φιλέω, -ῶ > φιλία, φίληµα, φίλτρο, προσφιλής, φιλικά.
- Χωρέω, -ῶ > αναχώρηση, αποχώρηση, συγχώρηση, εκχωρώ, παραχωρώ, καταχωρώ.
- ὠφελέω, -ῶ > ωφέλεια, ωφέληµα, επωφελής, ωφέλιµος, ανωφέλητος, επωφελούµαι, ωφέλιµα, ωφελιµιστικά, επωφελώς.
Ασκήσεις
- Να αναλύσετε την επιχειρηματολογία του Μαντιθέου.
- Να αναλύσετε τη λειτουργία των αντιθέσεων στο απόσπασμα.
- Πώς διαγράφει το ήθος του ο Μαντίθεος;
- οὐκ εἴ τις κομᾷ, διὰ τοῦτο μισεῖν: Ποια προκατάληψη απέναντί του προσπαθεί να ανα- σκευάσει με τη φράση αυτή ο Μαντίθεος;
- Να βρείτε τα ρήματα από τα οποία παράγονται οι ακόλουθες λέξεις: διάλογος, γόνος, λοιπός, όψη, ιδέα, πολίτευμα, τελετή.
- όψη, οδός: Να συνθέσετε τα ουσιαστικά με τις προθέσεις προς, συν, κατά, επί και να γράψετε από μία πρόταση για κάθε σύνθετο ουσιαστικό που θα σχηματισθεί.